اسلایدر

8- انسان خليفه‏ ى خدا
 «و هو الّذى جعلكم خلائف الأرض» «انعام/ 165»
قرآن كريم كراراً انسان را خليفه و نماينده‏ ى خدا در روى زمين معرفى كرده است. اين تعبير ضمن روشن ساختن مقام بشر، اين حقيقت را نيز بيان مى‏ كند كه اموال و ثروت‏ها و استعدادها و تمام مواهبى كه خداوند به انسان داده، در حقيقت مالك اصليش اوست و انسان، نماينده و مأذون از طرف اوست و بديهى است كه هر نماينده‏ اى در تصرفات خود استقلال ندارد، بلكه بايد تصرفاتش در حدود اجازه و اذن صاحب اصلى باشد. «نمونه/ ج 6/ ص 71»
9- انسان كامل مظهر رضا و غضب الهى‏
 «فلمّا ءَاسفونا انتقمنا» «1»
امام صادق عليه السلام در ذيل اين آيه مى‏ فرمايد: «إنّ اللّه لا يأسف كأسفنا ولكنّه خلق أولياء لنفسه يأسفون و يرضون ... فجعل رضاهم لنفسه رضى و سخطهم لنفسه سخطاً و ذلك جعلهم الدّعاة إليه و الأدلّاء عليه فلذلك صاروا كذلك و ليس أنّ ذلك يصل إلى اللّه كما يصل إلى خلقه ولكن هذا معنى ما قال من ذلك و قد قال أيضاً: من أهان لى وليّاً فقد بارزنى بالمحاربة و دعانى إليها.
و قال أيضاً: «من يطع الرّسول فقد أطاع اللّه»، «زخرف 55»
 و قال أيضاً: «إنّ الّذين يبايعونك إنّما يبايعون اللّه». «نساء 80»
 و كل هذا و شبههه على ما ذكرت لك و هكذا الرّضا و الغضب و غيرهما من الأشياء».
در مورد اين سخن الهى: اما هنگامى كه ما را به خشم آوردند، از آن‏ها انتقام گرفتيم، امام صادق عليه السلام فرمود: خداوند مانند ما متأسف نمى‏ شود، ولى او براى خود دوستان و اوليايى دارد كه حالت تأسف و رضا به آنان دست مى‏ دهد و خداوند رضاى آنان را رضاى خود و خشم آنان را خشم خود شمرده است.
به اين دليل كه آنان را راهنما به سوى خدا قرار داده و فرموده است: هر كس به من اهانت كند، به جنگ با من برخاسته و مرا به نبرد فراخوانده است و نيز فرمود: كسى كه از پيامبر پيروى كند، از خدا پيروى كرده است و نيز كسانى كه با تو بيعت كنند، در حقيقت با خدا بيعت كرده‏اند. «توحيد صدوق ص 168»
10- ويژگى برجسته‏ى مردان الهى‏
 «رجال لا تلهيهم تجارة و لا بيع عن ذكر اللّه و إقام الصّلوة» «نور 37»
كلمه‏ ى «تجارة» وقتى در مقابل كلمه ى «بيع» استعمال مى‏ شود، از نظر عرف استمرار در كسب از آن فهميده مى‏ شود، ولى از «بيع» فروختن براى يك بار فهميده مى‏ شود. تفاوت ميان اين دو كلمه، فرق ميان دفعه و استمرار است. به تعبير ديگر «تجارة»، داد و ستد مستمر و «بيع»، خريد و فروش موقت را گويند. همان گونه كه ذكر خدا عبادت مستمر و بر پا داشتن نماز، عبادت موقت است.
بنا بر اين، آيه‏ى شريفه يكى از بهترين ويژگى‏ هاى مردان الهى را اين حقيقت مى‏ داند كه داد و ستد مستمر و خريد و فروش موقت، آنان را از عبادت مستمر و از عبادت موقّت باز نمى‏ دارد. «الميزان ج 15 ص 127»
11- ستايش خداوند از انسان كامل‏
 «ألم تر إلى الّذين يزكّون أنفسهم بل اللّه يزكّى من يشاء» «نساء 49»
بشر نبايد خودش را ستايش كند. چون او مالك فضايل و زيبايى‏ هاى خودش نيست، بلكه چون مالك و بخشنده خداست، بر اوست كه بندگانش را با اعطاى فضيلت و دادن نعمت، تزكيه عملى كند يا با مدح خودش ايشان را تزكيه قولى كند و به صفات كماليه مشرف سازد. نمونه‏هاى زير گوياى تزكيه‏ ى خداوند از انسان‏هاى كامل است:
1- حضرت آدم عليه السلام و حضرت نوح عليه السلام؛ «إنّ اللّه اصطفى ءَادم و نوحاً». «آل عمران 23»
2- حضرت ابراهيم عليه السلام و حضرت ادريس عليه السلام؛ «إنّه كان صدّيقاً نبيّاً». «مريم/ 41، 56»
3- حضرت يعقوب عليه السلام؛ «انّه لذو علم لما علّمنا». «يوسف/ 68»
4- حضرت يوسف عليه السلام؛ «إنّه من عبادنا المخلصين». «يوسف/ 24»
5- حضرت موسى عليه السلام؛ «إنّه كان مخلصاً و كان رسولًا نبيّاً». «مريم/ 51»
6- حضرت عيسى عليه السلام؛ «وجيهاً فى الدّنيا و الاخرة و من المقرّبين». «مريم/ 51»
7- سليمان عليه السلام و ايوب عليه السلام؛ «نعم العبد إنّه أوّاب». «آل عمران/ 45»
8- حضرت محمد صلى الله عليه و آله؛ «إنّك لعلّى خلق عظيم». «ص/ 30، 44؛ الميزان/ ج 4/ ص 373»
12- انسان كامل، معلم اهل زمين و آسمان‏
انسان كامل خليفة اللّه و معلم همه‏ى اهل زمين و هم اهل آسمان است. معلم اهل زمين است، براى اين كه خداى سبحان به رسول اكرم صلى الله عليه و آله فرمود: ما قرآن را فرستاديم، تا تو مردم را با آن آشنا كنى؛ «و أنزلنا إليك الذّكر لتبيّن للنّاس ما نزّل إليهم»، «نحل/ 44»
 و معلم اهل آسمان است. زيرا خداى سبحان فرمود: «يا ءادم أنبئهم بأسمائهم». «بقره/ 33»
يكى از نشانه ‏هاى تعليم انسان كامل نسبت به ملئكه سخن خود آنان است كه فرموده‏ اند: «سبّحنا فسبحت الملئكة بتسبيحنا»؛ ما تسبيح و تقديس را به فرشتگان آموختيم. فرشتگان كه به خداوند مى‏ گويند: «نحن نسبّح بحمدك و نقدّس لك»؛ «بقره/ 30»
 ما تو را از هر نوع عيب و نقص تنزيه مى ‏كنيم، براى آن است كه انسان‏ هاى كامل تسبيح و تقديس را به آنان ياد داده ‏اند. زيرا تسبيح و تقديس از علومى است كه خداى سبحان بايد از راه انسان كامل به فرشته ‏ها بياموزد. «تفسير موضوعى/ ج 6/ ص 133»
13- تسخير موجودات جهان براى انسان‏
آيات فراوانى از قرآن كريم بيانگر اين است كه خداوند موجودات جهان را مسخّر انسان قرار داده است:
1- خداوند نهر ها را مسخّر شما قرار داد؛ «و سخّر لكم الأنهار». «ابراهيم/ 32»
2- خداوند كشتى را مسخّر شما قرار داد؛ «و سخّر لكم الفلك». «ابراهيم/ 32»
3- خداوند شب و روز را مسخّر شما قرار داد؛ «و سخّر لكم اللّيل و النّهار». «نحل/ 12»
4- خداوند خورشيد و ماه را مسخّر شما قرار داد؛ «و سخّر لكم الشّمس و القمر». «ابراهيم/ 33»
5- خداوند همه‏ى آنچه را در زمين است، مسخر شما قرار داد؛ «ألم تر أنّ اللّه سخّر لكم ما فى الأرض». «حج/ 65»
از مجموع اين آيات استفاده مى‏شود كه اولًا: انسان تكامل يافته‏ترين موجودات اين جهان است، و از نظر جهان بينى اسلام آن قدر به او ارزش و مقام داده است كه همه‏ى موجودات ديگر را مسخر انسان ساخته است.
ثانياً: روشن مى‏شود كه «تسخير» در اين آيات به اين معنا نيست كه انسان همگى‏ موجودات را تحت فرمان خود درآورد، بلكه همين اندازه كه در مسير منافع و خدمات رسانى به او حركت مى‏ كنند، فى المثل كرات آسمانى براى او نورافشانى مى‏ كنند يا فوائد ديگرى دارند، در تسخير او هستند. «نمونه/ ج 10/ ص 120»
14- نعمت‏هاى سنگين پروردگار
 «و نريد أن نمنّ على الّذين استضعفوا فى الأرض» «قصص/ 5»
راغب در مفردات گويد: كلمه‏ ى «منّ» به معناى ثقل و سنگينى است و از همين جهت واحد وزن را هم در سابق «من» مى‏ گفتند و منّت به معناى نعمت سنگين است و فلانى بر فلانى منّت نهاد، معنايش اين است كه او را از نعمت گرانبار كرد.
اين كلمه بر دو نحو استعمال مى‏شود: يكى منّت عملى مانند آيه‏ى فوق؛ يعنى مى‏خواهيم به آنان كه در زندگى ضعيف شمرده شده ‏اند، نعمتى بدهيم كه از سنگينى آن گرانبار شوند. دوم منّت زبانى مانند آيه‏ ى «يمنّون عليك أن أسلموا».
خداوند متعال در قرآن كريم بر سه امر منت نهاد:
1- نبوّت؛ «لقد منّ اللّه على المؤمنين اذ بعث فيهم رسولًا من أنفسهم». «آل عمران/ 164»
2- امامت؛ «و نريد أن نمنّ على الّذين استضعفوا فى الأرض»، امام صادق عليه السلام مى ‏فرمايد: «اين آيه‏ى شريفه تا روز قيامت در باره‏ى ما جريان دارد و اين پيشوايى تا روز قيامت در ما جارى است». «معانى الرضا/ ص 79»
3- هدايت به ايمان؛ «لا تمنّوا على اسلامكم ولكن اللّه يمنّ عليكم أن هديكم للايمان». «حجرات/ 17»
15- جهان هستى در خدمت انسان‏
 «هو الّذى خلق لكم ما فى الأرض جميعاً» «بقره/ 29»
در اين آيه‏ ى شريفه نفرمود: «خلقكم لما فى الأرض جميعاً»، بلكه فرمود: «خلق لكم ما فى الأرض»؛ يعنى هر چه را در جهان هستى وجود دارد، براى تو آفريدم، نه اين كه تو را براى هستى آفريدم. در آيات ديگرى نيز فرمود: تو را براى خودم آفريدم؛ اين معنا را گاهى به طور خاص فرمود، مانند اين كه به موسى عليه السلام گفت: «و اصطنعتك لنفسى»، «طه/ 41»
 گاهى به طور عام؛ «و ما خلقت الجنّ و الإنس إلّا ليعبدون». «ذاريات/ 56؛ كشف الاسرار/ ج 1/ ص 130»

منبع: كتاب هزار و يك نكته از قرآن كريم جلد(1)، ص642-648

1- عنوان بنى آدم در قرآن‏
عنوان بنى آدم در قرآن كريم بر دو قسم است:
الف- شامل همه‏ى افراد بشر اعم از آدم عليه السلام و فرزندان او مى ‏شود، مانند «ألم أعهد إليكم يا بنى ءَادم أن لا تعبدوا الشّيطان» «1»
 و «يا بنى ءَادم قد أنزلنا عليكم لباساً يوارى سوءتكم». «اعراف/ 26»
ب- شامل خصوص فرزندان آدم مى ‏شود و شامل خود آدم نخواهد شد، مانند «يا بنى ءَادم إمّا يأتينّكم رسل منكم يقصّون عليكم ءَاياتى». «اعراف/ 35»
 زيرا آدم عليه السلام خود داراى مقام نبوت بوده، براى او رسولى اعزام نشد. «تفسير موضوعى/ ج 6/ ص 216»
2- آفرينش انسان از خاك‏
 «و من ءَاياته أن خلقكم من تراب» «روم/ 20»
قرآن كريم ريشه‏ ى آفرينش انسان را از خاك و گل مى ‏داند و از اين طريق مى‏ خواهد او را به ريشه‏ ى خود توجه داده و از تكبر و خودبينى برحذر دارد و در عين حال قدرت عظيم خداوند را بر او نشان دهد و حس شكرگزارى را در او شكوفا سازد. «منشور جاويد/ ج 11/ ص 100»
3- انحصار فقر در انسان و غنا در خداوند
 «يا أيّها النّاس أنتم الفقراء إلى اللّه و اللّه هو الغنىّ الحميد» «فاطر/ 16»
سياق آيه‏ ى شريفه اشعار به اين دارد كه بت ‏پرستان خيال مى ‏كردند با پرستش بت‏ها از خدا بى‏ نياز مى‏ شوند و در نتيجه، اگر خداوند آن‏ها را دعوت به عبادت مى‏ كند، به آن‏ها نياز دارد. از اين رو، خداوند در ردّ توهّم آنان فرمود: «يا أيّها النّاس أنتم الفقراء الى اللّه و اللّه هو الغنىّ»، در اين جمله فقر را منحصر در ايشان و بى نيازى را منحصر در خود كرد.
پس تمامى انحاى فقر در مردم و همه‏ى انواع تمامى انحاء بى‏ نيازى در خداى سبحان است.
از آنجا كه فقر و غنا همان فقدان و وجدان است، آن‏ها دو وصف متقابلند و ممكن نيست موضوعى از هر دو خالى باشد. هر چيزى كه تصور شود يا فقير است يا غنى، و خداوند غنى بالذات است، او مى‏ تواند همه‏ ى انسان‏ها را نابود كند. چون نيازى به آنان ندارد و انسان‏ها بالذات فقيرند. چون نمى ‏توانند به غير از خدا به چيزى غنى و بى‏نياز شوند. اما چرا فقر را منحصر به انسان‏ها دانست، با اين كه ساير موجودات نيز فقير هستند؟
پاسخ: منحصر كردن فقر در انسان‏ ها مبالغه در فقر ايشان است؛ يعنى فقر انسان‏ ها به گونه‏ اى است كه گويا غير از فقر چيزى ندارند و فقر و احتياج ساير موجودات‏ نسبت به فقر انسان‏ها بسيار اندك است و به همين عنايت در جاى ديگر فرمود: «خلق الإنسان ضعيفاً» «نساء/ 28»
 با اين كه ساير موجودات هم ضعيفند، ليكن غير از انسان مثلًا جنّ مانند انسان محتاج به لباس و غذا نيستند. «الميزان/ ج 17/ ص 33؛ روح المعانى/ ج 22/ ص 183»
4- خلقت انسان از گل تيره و روح خدا
 «إنّى خالق بشراً من صلصال من حمإ مسنون* فإذا سوّيته و نفخت فيه من روحى» «حجر/ 28- 29»
از دو آيه‏ ى فوق استفاده مى ‏شود كه انسان از دو چيز مختلف آفريده شده است؛ يكى در حد اعلاى عظمت و ديگرى ظاهراً در پايين‏ترين درجه‏ى ارزشى. جنبه‏ى مادى انسان را گل بدبوى تيره رنگ (لجن) تشكيل مى‏ دهد و جنبه‏ ى معنوى او نيز روح ناميده شده است.
اضافه‏ ى روح به خدا اضافه‏ ى تشريفى است و دليل بر اين است كه روحى بسيار پر عظمت در كالبد انسان دميده شده، همان گونه كه خانه‏ى كعبه را به دليل عظمتش «بيت اللّه» مى‏خوانند و ماه رمضان را به دليل بركتش «شهر اللّه»؛ يعنى ماه خدا مى ‏نامند.
امام صادق عليه السلام در اين زمينه مى ‏فرمايد: «... فاضافها إلى نفسه كما أضاف الكعبة إلى نفسه و الرّوح إلى نفسه فقال «بيتى» و نفخت فيه من روحى». «نمونه/ ج 11/ ص 78؛ نور الثقلين/ ج 3/ ص 11»
5- دو گونه بودن روح‏
خداوند دو گونه روح به افراد افاضه مى‏ كند:
1- روح عادى كه در آياتى مانند: «و نفخت فيه من روحى» «حجر/ 29»
 و «نفخ فيه من روحه» «سجده/ 9»
، بيان شده است. همه‏ ى انسان‏ ها از اين روح نفخى بهره‏ مندند.
2- روح خاص كه از روح القدس نشأت مى ‏گيرد و اين درباره‏ى مؤمنان خاص است؛ «و أيّدهم بروح منه» «مجادله/ 22»
 كه اين روح تأييدى است، نه روح نفخى و چنين انسانى با قدرت الهى تأييد مى‏ شود. بنا بر اين، چيزى او را از پا در نمى‏ آورد، نه حوادث سخت روزگار او را از پا در مى ‏آورد و نه شيطان توان آن را دارد كه او را بفريبد. «تفسير موضوعى/ ج 11/ ص 165»
6- عظمت و ارزش انسان‏
 «أنّه من قتل نفساً بغير نفس أو فساد فى الأرض فكأنّما قتل النّاس جميعاً و من أحياها فكأنّما أحيا النّاس جميعاً» «مائده/ 32»
سؤال: چگونه قتل يك انسان مساوى با قتل همه‏ ى انسان‏ها و نجات يك نفر مساوى با نجات همه‏ ى انسان‏هاست؟
در پاسخ مى توان چنين گفت:
الف- حقيقت انسانيت يكى است و تمامى مردم داراى آن حقيقت واحدند، پس هر كه به انسانى سوء قصد كند، در حقيقت به همه‏ ى افراد بشر سوء قصد كرده است.
ب- از آنجا كه جامعه نيز حقيقتى دارد و افراد آن چون اعضاى يك پيكرند، چو عضوى به درد آورد روزگار، دگر عضوها را نماند قرار؛ يعنى اثر آن در ساير اعضا نيز مشهود است، وجود افراد زيربناى تشكيل جامعه است و همان گونه كه فقدان يك فرد، ضربه ‏اى است به جامعه، احياى يك انسان نيز زنده كردن ساير اعضاى اين پيكر بزرگ است. زيرا هر كسى به اندازه‏ ى ظرفيت و توانايى‏ هايش در ساختن مجتمع بزرگ انسانى مؤثر است.
از اينجا بُعد ديگرى از اعجاز قرآن كريم روشن مى‏ شود كه در عصر جاهليت و محيطى كه انسان كم ارزش‏ترين موجود تلقى مى ‏شد، ارزش و عظمت انسان را به زيبايى تمام بيان كرده است. «نمونه/ ج 4/ ص 355؛ الميزان/ ج 5/ ص 316»
ج- از آنجا كه مقصود از قتل همه‏ ى انسان‏ ها يا احياى همه‏ ى آن‏ها، انسان‏ هاى پاك و بى گناه است، نه انسان‏ هاى شقى و رذل، تبهكارى كه انسان بى گناهى را مى‏ كشد، براى او اين يا آن انسان مطرح نيست. او در حريم حفظ منافع خود از كشتن هيچ بى ‏گناهى پروا ندارد.
چيزى كه هست قدرت كشتن آن‏ها يا انگيزه‏ ى فعلى در او موجود نيست، ولى در صورت وجود انگيزه و داشتن توانايى، از كشتن آن‏ها ابايى نخواهد داشت، بنا براين كشتن يك انسان بى گناه مساوى كشتن همه‏ى انسان‏هاست. به عبارت ديگر، زمينه‏ ى چنين كارى در روح و روان قاتل موجود است، عين اين بيان در مورد احياى انسانى نيز جارى است. «منشور جاويد/ ج 11/ ص 108»
7- معناى خلافت الهى‏
 «يا داود إنّا جعلناك خليفة فى الأرض فاحكم بين النّاس بالحقّ» «ص/ 26»
ظاهر كلمه خلافت اين است كه مقصود از آن خلافت الهى است و در نتيجه با خلافتى كه در آيه‏ ى «و إذ قال ربّك للملئكة إنّى جاعل فى الأرض خليفة» «بقره/ 30»
 آمده، منطبق است. يكى از شئون خلافت اين است كه صفات و اعمال مستخلف عنه را نشان دهد و آينه‏ ى صفات او باشد و كار او را بكند. پس، خليفه‏ ى خدا در زمين بايد متخلّق به اخلاق خدا باشد و آنچه خدا اراده مى ‏كند، او ارداه كند و آنچه خدا حكم مى‏ كند، او همان را حكم كند و چون خدا هميشه به حق حكم مى‏ كند؛ «و اللّه يقضى بالحقّ»، «غافر/ 20»
 او نيز جز به حق حكم نكند و جز راه خدا راهى نرود؛ «فاحكم بين النّاس بالحقّ». «ص/ 26؛ الميزان/ ج 17/ ص 195»

منبع: كتاب هزار و يك نكته از قرآن كريم جلد(1)، ص637-642

وساطت انسان در خطاب هاي الهي

خداي سبحان در قرآن كريم، هم انسان را مورد خطاب قرار داده و با او گفتگو مي‏ كند و هم فرشتگان و آب و آتش و مجموعه آسمان و زمين و موجودات بين آنها را. سنخ اين خطاب ها و تفاوت ميان آنها چيست؟

سخن گفتنِ خدا با انسان به سه راه، منحصر شده است. يكي وحي بي‏ واسطه، دوم از وراي حجاب و سوم با فرستادن پيك الهي: (و ما كان لبشرٍ أن يكلّمه اللّه إلاّ وحياً أو من وراي‏ء حجابٍ أو يرسل رسولاً فيوحي بإذنه مايشاء إنّه عليّ حكيمٌ)[1].

اما درباره غير انسان، سخن از سه گونه تكلّم خداوند، نيست.

آيا فرشتگان نيز بدون واسطه، كلام خدا را مي‏ شنوند يا از آن رو كه انسان كامل، معلّم آنهاست و به وسيله آن معلّم از اسماء الهي مستحضرند، توسط او نيز مخاطب كلام خدا واقع مي‏شوند؟

اگر چه اين مطلب را به صراحت در قرآن كريم نمي‏ يابيم، اما ظاهر امر چنين است؛ زيرا درباره انسان فرمود كه بعضي از افراد بدون واسطه، خطاب خداوند را تلقي مي‏ كنند. ولي درباره فرشتگان، چنين تصريحي نيامده است. پس انسان كامل اگر «ظاهِر اوّل» يا «صادِر اول» است، ديگران هر كه هستند وهر چه هستند، صدور و ظهورشان با وساطت او يعني انسان كامل خواهد بود. وقتي فرشتگان با واسطه معلم خويش چنين اند، جنيان و آب و آتش و زمين و آسمان به طريق اولي نيازمند وساطت انسان در خطابات الهي هستند.

اين سخن، البته با احاطه ذات اقدس ربوبي و نزديك‏تر بودن او به همه چيز از خود آنها منافاتي ندارد. خداوند به همه اشيا، نزديك و بدون حلول، اتحاد و امتزاج، با آنهاست. امّا چنين نيست كه همه اشيا هم به طور مساوي به خدا نزديك باشند تا بتوانند او را مشاهده كنند يا خطاب او را شفاهاً بشنوند و تمام حجاب هاي نوري را خرق نمايند.

صاحب نشان و تجلّي در نشان

قرآن كريم، مراحل شناخت انسان را از «ماي شارحه» كه شناخت اجمالي اوست آغاز مي‏ كند. سپس به شناخت هستي او به عنوان «هل بسيطه» مي‏ پردازد. آنگاه در پاسخ «ماي حقيقيه» از حقيقت اين موجود، سخن مي‏ گويد و سرانجام، «علت فاعلي و غايي» انسان را مطرح مي ‏فرمايد كه چه كسي و براي چه هدفي او را پديد آورد.

قرآن كريم از ميان اين مطالب كه به صورت تفصيل و يا اجمال، مورد بحث قرار داده است به بخش اخير، اهميت بيشتري مي‏ دهد؛ زيرا هر چه ما معرفت بيشتري به مبدأ فاعليِ خود پيدا كنيم، هم جهان را وهم خويشتن را بهتر مي‏ شناسيم. چون آفريدگار هستي در خلقت خود، تجلّي و ظهور مي‏ كند، پس هر چه عالم و آدم، بيشتر شناخته شوند، به دليل اين كه آفرينش سراسر، نشانه هاي اوست، راهِ شناخت خدا باز تر خواهد بود.

از اين رو خداوند گاهي خود را معرفي مي‏ كند تاما باشناخت آثارعلمي و عملي او، خود و جهان را بهتر بشناسيم و گاهي ويژگي‏هايي علمي و عملي بشر را تشريح مي‏كند تا با شناخت انسان كه آيتِ الهي است، معرفت بيشتري به خدا پيدا كنيم.

راههاي شناخت مبدأ فاعلي

خداي سبحان براي شناخت علت فاعلي، سه راه هماهنگ را براي انسان، تعيين فرموده است: دليل نقلي، دليل عقلي، كشف و شهود.

1 ـ ادله نقلي

راه اوّل، ادله نقلي است كه از زبان خود يا پيامبران گذشته و يا فرشته هاي خود، بيان مي‏فرمايد. اين راه براي كسي كه به اصل مبدأ و معاد و اعجاز و وحي و...، ايمان دارد، چنانچه از كتاب غير محرّف آسماني گرفته شود، آرامش بخش و طمأنينه آور است.

2 ـ برهان هاي عقلي

راه دوّم، اقامه برهان هاي عقلي است تا انسان با تحليل عقلي به اين گونه معارف، راه يابد. مانند «برهان تمانع» در اثبات توحيد ربوبي و نيز «برهانِ عقلي بر توحيد خالقي» و....

«برهان تمانع» در قرآن

در جهت اثبات «توحيد ربوبي»، قرآن كريم وجود خداياني غير از خداي يكتا را مستلزم فساد آسمان و زمين يعني همه آفرينش، مي‏ خواند و مي ‏فرمايد: (لوكان فيهما آلهةٌ إلاّ اللّه لفسدتا فسبحان اللّه ربّ العرش عمّا يصفون)[2].

صورت منطقي اين برهان، چنين است كه: اگر در مجموعه آسمان و زمين و نظام هستي غير از خداوند، خداياني ديگر مي ‏بودند، آفرينش به فساد مي‏ گراييد. امّا در نظام هستي، فسادي به هيچ روي، نيست. پس تعدد آلهه و وجود خداياني چند، محال و ناممكن است.

براي تكميلِ هر برهاني كه به صورت قياس استثنايي تنظيم مي‏ شود، دو چيز بايد تمام شود: يكي بطلان تالي و ديگري تلازم مقدّم و تالي.

بطلان تالي (عدم فساد در هستي)، هم با تجربه و دقت در نظم عالم، ثابت مي‏ شود و هم با دليل قرآني كه مي‏ فرمايد: (... ما تري في خلق الرّحمن من تفاوت ... )[3].

يعني ذرّه اي تفاوت در آفرينش خداي رحمان، مشاهده نمي‏ شود. همه چيز به جاي خويش است و هيچ حلقه اي از سلسله هستي، مفقود و فوت شده نيست وگرنه حلقات دو سوي آن از هم گسيخته و تمام اين مجموعه، متلاشي مي‏ شد. پس تفاوت (نه به معناي اختلاف بل) به معناي اين كه چيزي در نظام آفرينش كم باشد يا گم شود يا مقدم بر مرتبه خود و يا مؤخر از رتبه علّي و معلولي خويش قرار گيرد، در هيچ بخش آفرينش به چشم نمي‏ خورد و اين حقيقت را بارها اگر بنگري، همچنان مي‏ بيني، كه: (ثمّ ارجع البصر كرّتين ينقلب إليك البصر خاسئاً وهوحسير)[4].

امّا تلازم مقدم و تالي (يعني اين كه اگر بيش از يك خدا بود، عالم به فساد كشيده شده بود)، اين گونه ثابت مي‏ شود كه اگر دو خدا وجود داشته باشند، قهراً دو ذات متباين با هم دارند و از آنجا كه صفات ذاتي خدا عين ذات او است و فرض بر تعدد ذات و تباين آن است پس هر كدام علمي و قدرتي متباين با علم و قدرت ديگري دارد و بين دو علم متباين و نيز دو قدرت متباين، امكان هماهنگي هم وجود ندارد.

دفع شبهه از برهان تمانع

بعضي از متكلمان و اهل تحقيق بر استنباط برهان تمانع از آيه شريفه، اشكال كرده اند كه وجود دو خدا، مثل وجود دو مجتهد يا دو متخصص يا دو مدير كل در يك اداره نيست كه نتوانند به صورت مشترك، جامعه يا بخشي از آن را درست اداره كنند؛ زيرا دو مدير در يكي از اين سه مرحله، مشكل دارند: يا علم كافي به مصالح واقعي ندارند. يا اگر دارند، قدرت كافي در آنها نيست. يا اگر هر دو را دارند، گرفتار موانعي چون بخل و حسد و كينه و... هستند كه آنان را از اداره صحيح يك مجموعه، باز مي‏ دارد.

اما اين هر سه مشكل، نسبت به دو خدا ناوارد است. چون اگر دو خدا فرض شد، «علم به مصالح» و «قدرت بر عمل» و «نزاهت از عيب و نقص مانند بخل، آز، جاه طلبي ... » براي هر دو، ثابت است. بنابراين بطلان تالي نشانه بطلان مقدم نيست؛ زيرا اصلاً بين مقدم ياد شده و تاليِ آن تلازمي وجود ندارد و در نتيجه فساد نيز منتفي خواهد بود.

بر اساس اين شبهه، «برهان تمانع» در آيه مذكور را به برهان «توارد دو علت مستقل بر معلول واحد» بازگردانده و آيه را ناظر به استحاله اين توارد، دانسته اند.

امّا با بياني كه گذشت، اين اشكال رفع مي‏ شود؛ زيرا فرض وجود دو خدا همچون تصور وجود دو پيامبر نيست. اگر دو پيامبر در عرض هم رسالت پيدا كنند، براي آنها واقعي و مصالحي و نفس الامري وجود دارد كه براساس آن، مي‏توانند با يكديگر همكاري كنند. ولي براي دو خدا هيچ واقع و نفس الامري نيست؛ چون با علم مستقل و قدرت مستقل در هر كدام، تازه نظامي و واقعي و مصلحتي و نفس الامري مي‏ خواهد پديد آيد و هيچ حقيقت جامع و مشتركي براي هماهنگي، همكاري و همراهي در كار نيست. علم مستقل يك خدا به چيزي تعلق مي‏ گيرد كه مباين با متعلق عِلم ديگري است و قدرت مستقل يكي به دنبال چيزي است مغاير با آنچه قدرت ديگري به دنبال اوست و اين، عين فسادي است كه سر مويي از آن در همه هستي به چشم، نمي ‏آيد. تفصيل مطلب را در بخش توحيدي از همين مجموعه (تفسير موضوعي) مي‏ توان يافت.

تذكر: چنان كه دو مبدأ فاعلي در جهان امكان مايه تباهي آن است دوگانگي دروني انسان از هُدي و هوي نيز پايه سياهي دل و غبار گرفتگي صحنه نفس و ساحت روح او خواهد بود كه البته از چنين جانحه اي دوگانه تنها جارحه آلوده و تبهكار پيروي مي‏ كند.

برهان عقلي قرآن بر «توحيد خالقي»

در اين برهان، قرآن كريم خلقت انسان را بدون خالق يا به خالقيت خود او و يا مثل او، ناممكن مي‏خ واند و مي‏ فرمايد: (أم خُلقوا من غير شي‏ء أم هم الخالقون)[5].

يك مقدمه براي اين برهان، آن است كه انسان و كلّ هستي واقعيتي است انكارناپذير؛ زيرا نمي توان آنها را صرفاً يك پندار و سفسطه دانست.

مقدمه دوم اين كه پديد آمدن هيچ شيئي خود به خود و بر اساس تصادف و شانس و بخت، ممكن نيست. بنابراين حتماً فاعلي و خالقي در كار است و درباره او سه فرض، بيشتر وجود ندارد:

يا خود انسان، فاعل خويش است. در اين صورت براي وجود خود نيازمند به خويش است و اين فرض به دليل «استحاله دور»، باطل است.

يا اين كه موجودِ ممكن ديگري مثل انسان، فاعل اوست. در اين صورت آن فاعلِ ممكن كه خود، نيازمند علت است يا تكيه بر اولي دارد يا نيازمند سوّمي است و اين فرض هم به دليل «استحاله دور و تسلسل»، مردود است.

صورت سوم آن است كه موجودي واجب و منزّه از هر نقص و عيب و نياز، يعني همان آفريدگار هستي، خالق انسان است و اين صورت، حق است.

پس قرآن كريم با اين استدلال ها، راهي مي‏ گشايد كه هر صاحب عقلي در آن گام نهد، بي‏شك به مقصد مي‏ رسد و از همين روست كه در پي آيات مشتمل بر نشانه هاي خدا با تعبيراتي چون: (لعلّكم تعقلون) و (لعلّكم تتفكرّون) و (لعلّكم تتذكّرون)، انسان را همواره به «تذكّر»، «تفكّر» و «تعقّل»، فرا مي‏ خواند. به ديگر سخن، وحي الهي براي اثاره دفينه هاي عقلي بشر گاهي برهان اقامه مي‏ كند و به عنوان تعليم كتاب و حكمت، انسان را از اصل برهان و كيفيت اقامه آن و نحوه بهره برداري از آن آگاه مي‏نمايد و زماني انسان را به تعقّل و تفكّر، ترغيب كرده و با تحضيض و تشويق به استدلال، دفائن مستور علمي او را مشهور مي‏ نمايد و چنان كه قبلاً بازگو شد، تفصيل مطالب توحيدي را مي‏توان در تفسير موضوعي يافت.

3 ـ شهود مبدأ هستي

راه سوم كه كمتر كسي بدان دسترسي مي‏ يابد، راه كشف و شهود و پرواز در آسمان معرفت حق با بال مشاهده است.

اگر كسي فراسوي خود، اين راه را گشود و به اندازه هستي خويش به شهود مبداء و معاد بار يافت، همان معرفت بلندي را كه با علم اليقين، حاصل شدني است به دست مي‏ آورد و در همين دنيا قادر به ديدن نشانه هاي نهايي مانند بهشت و جهنم مي‏ شود كه: (كلاّ لو تعلمون علم اليقين  لترونّ الجحيم)[6] و اين همان شهودي است كه پيامبران خدا و از جمله ابراهيم خليل (عليه السلام) با آن به ديدار باطن هستي و ملكوت آسمان ها و زمين، نايل شده اند: (وكذلك نري إبراهيم ملكوت السّماوات والأرض و ليكون من الموقنين)[7]. و ابراهيم نيز به همين معنا «ديدار مناسك» را از خداوند، مي‏ خواهد كه: (وأرنا مناسكنا)[8].

درخواست ديدار مناسك، نه به اين معناست كه خدايا آنها را به ما تعليم و از راه علم حصولي، مفاهيمِ مناسك را در ذهن ما وارد كن. بلكه مقصود ابراهيم، آن است كه خداوند، او را شاهد و ناظر قرار دهد تا اصل اين مناسك را ديده و حقيقت اين معارف را مشاهده كند، چنان كه گوشه اي از مناسك را در جريان ذبح اسماعيل (عليه السلام) رؤيت كرد و با فرزند خويش از آنچه ديده بود، اين گونه سخن گفت: (يا بنيّ إنّي أري في المنام أنّي أذبحك فانظر ماذا تري)[9].

البته اين راه، منحصر به پيامبران نيست. بلكه خداوند، ديگران را هم به پيمودن آن تشويق كرده و به نظر در ملكوت هستي، فرا مي‏خواند تا آنچه را كه خليل حق، مشاهده كرد و «ديد»، ما نظر كنيم و «نگاه»: (أولم ينظروا في ملكوت السّماوات و الأرض)[10].

يعني ابراهيم خليل (عليه السلام) اهل بصر و رؤيت بود و پيروان او اهل نظر و نگاه‏ اند. شايد با اين نظر و نگاه، آنها هم به بصر و رؤيت، نايل آيند و ملكوت آسمان ها و زمين يعني چهره ارتباط هستي با خدا را ببينند كه اگر كسي اين چهره را ديد، زمامداري خدا نسبت به خود و همه آفرينش را نه تنها مي‏ فهمد بلكه به خوبي مشاهده مي‏كند كه: (ما من دابّة إلاّ هو آخِذٌ بناصيتها إنّ ربّي علي صراطٍ مستقيمٍ)[11]. يعني به روشني مي ‏بيند كه: «رشته اي بر گردنش افكنده دوست،مي ‏برد آنجا كه خاطرخواه اوست» و همين رشته ملكوتي را در گردن تمام موجود ها مشاهده مي‏ نمايد و با چشم دل، زمامِ همه هستي را به دست غيبي خداي سبحان، مي ‏نگرد.

پس براي شناخت علت فاعلي سه راه (به نحو مانعة الخلوّ، نه مانعة الجمع) فرا روي انسان است: مشهود عيني، برهان عقلي و دليل نقلي. كسي كه هر سه راه را كاملاً بپيمايد، ميان آنها «جمع سالم» كرده است. ولي اگر به بعضي برسد و از بعضي بازماند گرچه جمع نكرده ولي به مقصد رسيده است، گروهي نيز ممكن است بين هر سه راه جمع كنند، ليكن نه به نحو تمام و كمال كه اين گونه جمع را «جمع مكسر»، گويند نه جمع سالم.

عنصر سرعت در آفرينش انسان

در قرآن كريم هرگز چيزي مخالف با امور مسلّم علمي و براهين عقلي، چه در علوم تجربي و چه بالاتر از آن در علوم رياضي و فلسفه و حكمت و كلام و عرفان، وجود ندارد.

پس از اين مقدمه بايد ديد كه تحليل آفرينش آدم به وسيله خداوند، چگونه است. آيا مجسمه اي از خاك آفريد و سپس از روح خويش در او دميد؟

مجسّمه هاي آدمي كه بشر با دست خود مي‏سازد، تنها نمايي از شكل انساني دارد و از اندام هاي دروني چون قلب و دستگاه گوارش و هاضمه و جاذبه و دافعه و...، تهي است.

امّا كار خداوند درباره خلقتِ جسم آدم، هرگز چنين نبود. بلكه بدني كامل با همه جوارح و جوانح ساخت و سپس از روح خويش در او دميد.

به همين صورت اگر عيساي مسيح (عليه السلام) به اذن خداوند، پرنده اي از گِل مي‏ساخت ودر او مي‏دميد، چنين نبود كه ظاهري بدون اعضا و جوارح كامل، درست مي‏كرد. بلكه پرنده اي با همه جهاز درون و بيرون، ساخته و سپس به اذن خداوند آن را حيات مي‏ بخشيد.

در اين زمينه آنچه مسلّم است، استحاله و بطلان طفره است كه مقداري خاك بدون پيمودن مراحلي ناگهان تبديل به انسان شود.

طفره آن است كه موجود متحركي بدون طي فاصله ميان مبدأ و منتهاي خود ناگهان از نقطه آغاز به انجامش منتقل گردد. چنان كه اگر ما بخواهيم از يك نقطه جغرافيايي به نقطه اي ديگر منتقل شويم، فاصله اين دو نقطه را يا از روي زمين و يا در پهنه آسمان و يا بر سينه دريا و يا از درون زمين، ناگزير بايد بپيماييم. اگر اين مسير، بدون گذر از حدّ فاصل، طي شود، طفره است و محال؛ زيرا مستلزم تساوي و جمع بين وجود فاصله و عدم آن است.

بر اين اساس، تبديل مقداري خاك يا تكّه چوبي چون عصاي موسي به مارِ حقيقي، با طفره، غير ممكن و محال عقلي است. امّا همين امر با سرعت، كاري است ممكن، گرچه خارق العاده و محال عادي به نظر مي‏ رسد.

عصايي ممكن است پس از سالها بپوسد و خاك شود و خاك آن زير بوته گياهي قرار گرفته و كم كم جذب شده و به شاخ و برگ گياه، تبديل گردد. آنگاه در پي تغذيه ماري از اين بوته، به نطفه او مبدل گشته و در نهايت، ماري زنده سر بر آورد و اين فرآيندِ طبيعي و عادي چه بسا در طيّ يكي دو قرن، تكميل گردد.

همين كارِ شدني را انسان كاملي چون موساي كليم (عليه السلام) با فرمان خداوند به سرعت انجام داده و آن فاصله مثلاً دو قرن را بسيار كوتاه مي‏ نمايد.

پس آنچه در اين اعجاز، نقش اصلي دارد، سرعت سير است. وگرنه هيچ امر محال و ناشدني با معجزه، قابل تحقق نيست. اگر همه معجزه گران عالم، گردهم آيند تا با اعجاز، مثلاً دو دوتا را سه تا يا پنج تا كنند و يا فراتر از معادله رياضي، قانون عليت و معلوليت را باطل نمايند، نخواهند توانست. قانون عليت، برهم خوردني نيست. امّا عادت، خرق شدني و با سرعت و جهش، كنار گذاشتني است.

از اين رو گاهي عيساي مسيح با خرق عادت، مظهر احياگري حق مي‏شود و پرنده اي گلين را حيات مي‏بخشد، كه: (... وإذ تخلق من الطّين كهيئة الطّير بإذني فتنفخ فيها فتكون طيراً بإذني... )[1]  و گاه موساي كليم، عصايي چوبين را به فرمان خدا رها مي ‏كند و به اژدهايي دمان، مبدّل مي‏ سازد، كه: (فألقي عصاه فإذا هي ثعبان مبين)[2].

در هر دو مورد، كارِ إحياي شيئي بي روح با سرعت انجام شد و چنين كاري خارق عادت بود، امّا خارق عليت و معلوليت نبود كه طفره در آن راه داشته باشد. يعني اعجازي الهي صورت گرفت و اين دو تن پيامبر برجسته الهي، مظهر حيات آفريني پروردگارِ هستي شدند.

بنابراين تحليل اگر خداوند در مدت كوتاهي آدم را از خاك و گل آفريد و او را مستوي كرد و از روح خويش در او دميد، اين فعل الهي، منّزه از طفره و استحاله است و اگر اكنون به صورت عادي، خاك هايي صرف رشد و تغذيه و توليد گياهان و حيوانات و آنها نيز صرف تغذيه و رشد و توليد مثل انساني مي‏ شود، به امر خداوند در آفرينشِ ابتدايي، همين «سيرِ از خاك تا انسان» با سرعت و بدون طفره طي شد و آدم پا به عرصه هستي گذاشت. پس هيچ گونه تعارضي بين علم و دين و به تعبير دقيق بين علم و مضمون متون مقدّس وجود ندارد. نه علم، دليلي بر استحاله سرعت دارد و نه وحي، ظهوري در طفره. آري زمينه استبعاد فراهم است. اما از آنجا كه علم، هرگز دليلي بر بطلان معجزه ندارد، مشكل استبعاد مذكور نيز حل خواهد شد.

اجتماع «خلق» و «امر» در هستي انسان

خداوند متعال در قرآن كريم، كار خود را به دو بخش، تقسيم و هر دو را زير پوشش و احاطه علم و قدرت خويش،اعلام فرموده است.

براساس اين تقسيم، بخشي از كارها را كه مربوط به طبيعت است به صورت زمانمند انجام مي ‏دهد. مثلاً ارزاق بشر را در فصل هاي چهارگانه تأمين مي ‏كند: (... و قدّر فيها أقواتها في أربعة أيّام ... )[3].

اگر اين زمانمندي نبود و تمام ايام سال، يكسره پاييز يا زمستان يا بهار و يا تابستان بود، مواد غذايي بشر، تأمين نمي‏ شد.

همچنين است آفرينش نظام كيهاني كه قرآن درباره زمان آن سخن از شش روز (البته نه روز به معناي دوازده ساعت يا بمعناي شبانه روز) دارد و مي‏ فرمايد: (اللّه الّذي خلق السّماوات والأرض و مابينهما في ستّة أيّامٍ... )[4].

نيز دوران بارداري و شيرخوارگي را گرچه قرآن به لحاظ جنبه فاعلي و ايجادي، به خدا نسبت مي‏دهد، امّا آن را امري زمان دار و مربوط به سي ماه، مي‏ شمارد: (... وحمله وفصاله ثلاثون شهراً ... )[5].

آفرينش تن انسان هم از اين گونه كارهاي زمانمند و مربوط به «عالم خلق» است. چه در آدم (عليه السلام) كه مسير تراب و طين و حماء مسنون و صلصال را پيموده است و چه در بني‏آدم كه سلسله نطفه، علقه، مضغه، عظام و... را پشت سرگذاشته اند.

بخش دوم از كارهاي خداوند، اموري است مجرّد از زمان كه به «عالم امر»، باز مي‏ گردد و به اصطلاح با «كن فيكون»، تحقق مي‏ يابد كه: (إنّما أمره إذا أراد شيئاً أن يقول له كن فيكون)[6].

خلقت روح الهي انسان، مربوط به همين عالم امر و جداي از زمان است و اين حقيقت در جدال احسن قرآن با مسيحيان درباره خلقت عيساي مسيح نيز مطرح است كه مي‏فرمايد: مثل عيسي نزد خداوند، مانند آدم است كه او را از خاك آفريد. سپس با فرمان «كن» (موجود شو)، آدم به وجود آمد: (إنّ مثل عيسي عند اللّه كمثل آدم خلقه من ترابٍ ثمّ قال له كن فيكون)[7].

اين فرمان، پس از خلقت بدن است و مسلماً امر به موجود شدن، (پس از بدن آفريني) به ايجاد روح باز مي‏گردد و زمان در آن نقشي ندارد.

اما به هر روي چه كارهاي زمان بندي شده خدا مثل خلقت تن و چه امور مجرّد از زمان، مانند آفرينش روح انسان همگي تحت احاطه علم و قدرت اوست كه: (... لتعلموا أن اللّه علي كل شي‏ءٍ قديرٌ و أنّ اللّه قد أحاط بكلّ شي‏ء ٍ علماً)[8].

چنين نيست كه خداوند بر بعضي از اشيا، احاطه علمي بيشتري داشته باشد و بر بعضي كمتر. يا نسبت به برخي از امور قدرت بيشتري داشته باشد و نسبت به بعضي كمتر. اختلاف امور از جهت دوري و نزديكي به خداوند، مربوط به قابليّت قابل‏ها است و ربطي به علم يا قدرت خداي سبحان ندارد. عميق ترين مطالب، همتاي بديهي‏ترين علوم، نزد علم مطلق الهي يكسان ساده است و دشوار ترين كار جهانِ امكان همسان سبك ترين كارهاي عالم نزد قدرت بيكران خدا يكسان آسان است.

عطاي دو دست حق

خداوند درباره آفرينش انسان، گاه تعبيرهايي به كار مي‏برد كه درباره خلقت هيچ يك از موجودات جهان امكان حتي فرشتگان، مطرح نفرموده است.

از جمله اين كه انسان را «محصول دو دست خويش» معرفي كرده و شيطان را به جهت ترك سجده براي آدم، اين گونه ملامت مي‏ كند كه: چه چيز تو را از سجده براي موجودي كه با دو دستم آفريدم، باز داشت: (قال يا إبليس ما منعك أن تسجد لما خلقتُ بِيَدَيَّ)[9].

روشن است كه دست ظاهر به موجود جسماني باز مي‏ گردد و خدا، منزّه از جرم و جسم است. از اين رو قرآن مي‏ فرمايد كه هيچ چشمي قادر به ديدن او نيست: (لا تدركه الأبصار و هو يدرك الأبصار و هو اللّطيف الخبير)[10].

وقتي امكان ديدن او نبود، يعني جسم نيست و دست و پا و ساير اعضاي ظاهري نيز براي او بي‏ معناست.

بنابراين مواردي كه از «دست خدا» سخن رفته است، اشاره به صفات جلال و قدرت و فيض بخشي و يا تشبيه و تنزيه و...، است. اگر دست خدا را بالاي همه دست ها اعلام مي‏ كند، كه: (... يداللّه فوق أيديهم ... )[11]، قدرت خداوند را كه فوق همه قدرت هاست، بيان مي‏نمايد و اگر دو دست خدا را گشاده مي‏ خواند، كه: (... بل يداه مبسوطتان ... )[12]، به عطا و بخشش هاي بي‏منت او اشاره مي‏ فرمايد.

اما مقصود از اين سخن كه: «انسان را با دو دستم آفريدم»، چيست؟

چه بسا برخي اين تعبير را ناظر به دو بخش طبيعي و فرا طبيعي انسان بدانند. يعني خداوند با عبارت: (خلقتُ بيديّ)[13] اشاره مي‏كند به اينكه جسم طبيعي آدم را

از نشئه‏اي و روح مجرّد او را از نشئه اي ديگر آفريدم.

اما اين سخن، صحيح نيست؛ زيرا خداي سبحان، جنّيان را نيز اين گونه آفريده و علت خلق آنها را همچون انسان، عبادت دانسته و فرموده است: (و ما خلقتُ الجنّ و الإنس إلاّ ليعبدون)[14].

اگر جن هم براي عبادت، آفريده شده است پس او نيز مسئول است و معرفتي دارد و محبتي و عمل صالحي و حسابي و كتابي و بهشتي و دوزخي و ادراك اين همه، نيازمند روحي است فرا طبيعي و مجرد كه البته به مرتبه «تجرّد تام عقلي» همچون انسان متكامل نمي‏ رسد.

اما بخش طبيعي جن، از آياتي روشن مي‏ شود كه جنس ابتدايي او را آتش، اعلام مي كند. همانند: (والجانّ خلقناه من قبل من نار السّموم)[15]؛ (وخلق الجانّ من مارجٍ من نارٍ)[16].

شيطان نيز كه خود از برجستگان جن است، كه: (...إلاّ إبليس كان من الجنّ... )[17]، دليل سجده نكردن براي آدم را چنين مطرح مي‏ كند كه من از او بهترم؛ چون مرا از آتش آفريدي و او را از گل: (قال أنا خيرٌ منه خلقتَني من نارٍ و خلقتَه من طينٍ)[18].

بنابر اين جن هم تلفيقي است از طبيعت و فرا طبيعت. با اين حال درباره خلقت او سخن از دو دست، نيست.

از اين رو در انسان بايد حقيقتي فراتر از تلفيق مذكور باشد كه خداوند از سويي او را محصول دو دست خويش بداند و از طرفي خود را نسبت به اين موجود «أحسن الخالقين» بخواند و آن حقيقت، همان جنبه كمال فرا طبيعي انسان و تجرّد تام او در ميان همه هستي امكاني است.

تذكر: گرچه بحث كيفيت آفرينش و پيدايش و پرورش اصل و نسل جن از محور كلام كنوني بيرون است، ليكن مي‏توان گفت كه خود ابليس از آتش خلق شد و نسل او از نطفه، نظير اينكه خود آدم (عليه السلام) از گِل آفريده شد و نسل او از نطفه.

وجود الهي، نشاني از سابقه كهن

بزرگان اهل تحقيق براي هر موجود بخصوص انسان، چهار مرحله وجودي قايل‏ اند: «وجود طبيعي»، بالاتر از آن، «وجود مثالي» كه لوح محو و اثبات است، والاتر از آن، «وجود عقلي» كه لوح محفوظ است و فراتر از همه، «وجود الهي» كه البته بر اساس «بسيط الحقيقة كلّ الاشياء»، در اين مرحله، وجود خاصي براي انسان و مانند آن نيست. بنابراين، يا مصداق (لم يك شيئاً)[1] است و يا به دليل تحت ‏الشعاع وجود حق بودن، نمودي از (لم يكن شيئاً مذكوراً)[2] است. اما به هرحال اين تقسيم نيز دلالت بر سابقه كهن انسان، پيش از تعيّن خارجي او دارد.

تذكر: گرچه اصل مسبوق بودن وجود طبيعي انسان و مانند آن به وجود فراطبيعي را مي‏ توان اثبات نمود ليكن حفظ ماهيت آن در مخزن غيبي و نشئه عقلي آسان نيست، چه اينكه هرگز وجود الهي آن مصداق انسان و مانند آن به نحو حمل شايع نخواهد بود. يعني ممكن است عنوان انسان (مثلاً) بر برخي از مراحل برتر مانند وجود الهي يا اصلاً صادق نباشد و يا در صورت صدق، به عنوان مفهوم باشد و نه به عنوان ماهيت.

دشوارتر از علم به حدوث

علم به حدوث خويش براي انسان، هم از آيات قرآن، هم از روايات اهل بيت (عليهم السلام) و هم به وسيله برهان هاي مختلفي كه متكلمان اقامه كرده اند، به آساني حاصل مي‏شود.

قرآن كريم به پدران و مادران مي‏ فرمايد: مبادا بپنداريد كه خالقِ فرزندان خود هستيد و آنها را شما به وجود آورده ايد. بلكه كار شما تنها إمناء و نقل مني از جايگاهي به جايگاه ديگر است و اين خداست كه هر انساني را مي‏ آفريند: (أفرأيتم ما تُمنون  أأنتم تخلقونه أم نحن الخالقون)[3]

امام رضا (عليه السلام) نيز در پاسخ كسي كه برهان بر مبداء مي‏ خواست، فرمود كه تو قبلاً نبودي و بعد، موجود شدي. نه خودت خود را آفريدي و نه مثل تويي تو را خلق كرد:

«عن أبي الحسن علي بن موسي الرضا (عليه السلام) أنّه دخل عليه رجل فقال له: يا بن رسول الله ما الدّليل علي حدث العالم. قال: «أنت لم تكن ثمّ كنت و قد علمتَ أنّك لم تُكَوِّن نفسك ولاكَوَّنَك من هو مثلك»[4].

برهان هاي كلامي نيز، اثبات مي‏ كند كه انسان، حادث است و هر حادثي يقيناً محدث مي‏ خواهد.

پس به دست آوردن اين علم كه انسان، سابقه عدم دارد، چندان مشكل نيست. آنچه دشوار است، ياد آوري نشئه پيش از وجود خارجي ما است كه خداوند در آن مرحله با ما سخن گفته است و قرآن ما را به همين حقيقت تذكر مي‏ دهد.

اين سخن برخلاف بحث در علوم انساني، تنها اثر علمي ندارد. بلكه در ارتباط مستقيم با تربيت انسان است كه اگر كسي سابقه خود را دريابد و آن را خوب ادراك كند، هرگز مغرور نمي‏شود و خويشتن را نمي‏بازد و همواره آينه دار جمال و جلال حق خواهد بود.

بشر آفريني خدا

آفريدگار هستي درباره آفرينش هيچ موجودي جز انسان، اعلام قبلي نكرد و امر خلقت او را با فرشتگان در ميان ننهاد. اما در مورد بشر، نخست از خلقت او با ملائكه سخن گفت و آنها را با تعبيرهاي مختلف از اين امر عظيم، آگاه ساخت. گاهي در قلمرو طبيعي به خلق انسان از مبدأ ماديِ گِل، اشاره فرمود، كه: (إذ قال ربّك للملائكة إنّي خالق بشراً من طين)[5] و گاه از مبدأ قابلي صلصال و حماء مسنون، سخن به ميان آورد و فرمود: (واذ قال ربّك للملائكة إنّي خالق بشراً من صلصالٍ من حماءٍ مسنونٍ)[6].

البته تعبيرات متفاوت به دليل مراحل مختلف در آفرينش بدن انسان است. ريشه اولي بدن، همان خاك و «تراب» است. وقتي به اين خاك، آبي افزوده شود، به صورت «طين» يعني گل در مي‏ آيد. پس از گذشت زماني بر اين گل به صورت لجن، بدبو و متعفن شده و «حماء مسنون» ناميده مي‏ شود و آنگاه كه بسان خشت خام، پخته شود، از او به «صلصال»، ياد مي‏ شود. به هر روي در اين مرحله، خداوند با تعبير (من طين)، بدن انسان را به خاك و گل نسبت داده است.

اما مرحله ديگري نيز در كار است كه به قلمرو ماوراي طبيعت انسان باز مي‏ گردد و خداوند با تعبير (من روحي) آن را با ذات اقدس خود، مرتبط مي‏ سازد و مي‏ فرمايد: (فإذا سوّيته و نفخت فيه من روحي فقعوا له ساجدين) [7]

در اين بخش، مراحل نفس اماره، مُلهَمه، مسوّله، مطمئنه و... مطرح است كه توضيح آن در فصل «مبدأ داخلي» خواهد آمد.[8]

بنابراين خداوند، انسان را تلفيقي از طبيعت و ماوراي طبيعت آفريد و با اين ويژگي، او را به «كون جامع» تبديل كرد تا هم در طبيعت، صاحب نظر باشد و هم در ماوراي آن صاحب بصر گردد. اين است كه انسان چه به سمت طبيعت، پايين رود و چه به سوي فرا طبيعت پر بگشايد، قدم به قدم، آثار خدا و نشانه هاي قدرت الهي را مي‏ نگرد و خود را در مشهد او مي‏ بيند.

هر يك از اين محورها داراي زيرمجموعه‏ اي از بحث‏هاي مختلف است كه به آنها پرداخته خواهد شد.

يكم. همه انسان‏ها خليفه بالفعل خداوند بر روى زمين نيستند. خليفه خدا بودن يعنى، مظهر و نشانگر صفات و اسماى الهى بودن. همه انسان‏ها خليفه بالقوه هستند. هر اندازه كه در صراط مستقيم حركت كنند و كمالات انسانى را در خود ظاهر سازند و مظهر صفات و اسماى الهى شوند، به همان ميزان آن قوه را به فعليت رسانده و خليفه الهى و مظهر صفات و اسماى او خواهند بود. بر اين اساس، خلافت الهى داراى مراتب و درجات است. انسان‏هاى كامل در اوج قله خليفه اللهى، مظهر تام صفات و اسماى الهى‏اند. از اين رو توسّل به امامان معصوم، در واقع استمداد خليفه بالقوه و يا خليفه فروتر، از خليفه بالفعل و فراتر است.

 دوّم. انسان در عالمى كه بر نظام اسباب و مسببات استوار است- حتى در عين بهره ‏مندى از اوج مقام خليفةاللهى- براى رسيدن به مقاصد خويش، نيازمند تمسّك به اسباب مادى و معنوى است. و چون خداوند دعا و توسّل را در همين نظام، از اسباب معنوى در جهت برآمدن حاجت‏ها قرار داده است، بهره‏مندى از مقام خليفةاللهى، هيچ منافاتى با توسّل ندارد.به همين جهت پيامبر اكرم (ص)، علاوه بر توصيه ديگران به توسّل(1)، خود نيز براى استجابت دعا به پيامبران قبل از خويش، متوسّل مى‏شد: «انس بن مالك مى‏گويد: روزى كه فاطمه بنت اسد فوت كرد، پيامبر اكرم دستور دادند قبر او را حفر كنند، آن گاه خود وارد قبر شد و در آن خوابيد و چنين دعا كرد: «اللهم اغفر لامّى فاطمة بنت اسد، و وسّع عليها مدخلها، بحق نبيّك و الانبياء الذين من قبلى» «خدايا به حق پيامبرت و پيامبران قبل از من، مادرم فاطمه بنت اسد را بيامرز و جايگاه او را وسعت بخش».(2) ----

-پى‏ نوشت‏

 (1) سنن ابن ماجه، ج 1، ص 261 مسند احمد بن حنبل، ج 4، ص 138 و مستدرك صحيحين، ج 1، ص 313. (2) وفاء الوفاء، ج 3، ص 898---منبع:كتاب دعا وتوسل؛محمد رضا كاشفي،سيد محمد كاظم روحاني؛نهادنمايندگي مقام معظم رهبري در دانشگاه ها 

منبع:پرسش و پاسخ هاي دانشجويي

در رابطه با اين كه انسان شريف تر است يا انديشه او ابتدا بايد ديد مقصودمان از «انسان » چيست؟

اگر منظور انسان با تمام ابعاد وجودي و انساني از جمله فكر، انديشه و... است، به قول مولوي:

اي برادر تو همه انديشه اي

مابقي خود استخوان و ريشه اي

در اين صورت اصل سؤال خطا و غلط مي نمايد. بايد در نظر داشت كه در مورد انديشه نيز امور مختلفي وجود دارد:

1- گاه مقصود از انديشه، عمل «انديشيدن » و فكر كردن است. در اين صورت اگر انديشه در راستاي بازيابي حقايق، شناخت و ايمان نسبت به آن ها باشد، امري ارزشمند است. قرآن مجيد مي فرمايد: «.... فبشر عباد الذين يستمعون القول فيتبعون احسنه....» ⁽¹⁾ در مقابل اگر انديشه در جهت تحريف و كتمان حقايق يا مبارزه با راه حق باشد، امري ناپسند و شايسته كيفر و مجازات است. چنان كه قرآن مجيد در رابطه با وليد مي فرمايد: «انه فكر و قدر فقتل كيف قدر» ; ⁽²⁾ «همانا او انديشيد و سنجيد پس مرگش باد كه چسان سنجيد.»

2- گاه مقصود از انديشه خود «فكر» به معناي اسم مصدري است. در اين صورت نيز چنان نيست كه انديشه اي ارزشمند باشد، بلكه افكار، آرا و انديشه ها برخي صواب و برخي خطايند. طبيعي است انديشه خطا هيچ ارزشي ندارد و ارزش يك نظريه به ميزان مطابقت آن با واقع است.

پي نوشت ها:

1) زمر / 20.

2) مدثر / 19- 20.

منبع:پرسش و پاسخ هاي دانشجويي

مبحث مقدماتي:

* هر چند خدا ما را به عبادت امر كرده، ولي از ما عبوديت مي خواهد.

* فرق عبادت و عبوديت چيست؟ وقتي چند عبادت سر راه ما قرار مي گيرد، يكي بيشتر تكليف ما نيست. مثل مردم زمان امام حسين عليه السلام كه از يك طرف طواف خانه خدا و از طرف ديگر جهاد در راه خدا جلويشان بود. به هر دو هم امر محكمي كرد.

امر براي حج: ...وَ لِلَّهِ عَلَى النَّاسِ حِجُّ الْبَيْت...[1]

امر براي جهاد: إِنَّ الَّذينَ آمَنُوا وَ هاجَرُوا وَ جاهَدُوا بِأَمْوالِهِمْ وَ أَنْفُسِهِمْ في‏ سَبيلِ اللَّه...[2]

يا أَيُّهَا الَّذينَ آمَنُوا ما لَكُمْ إِذا قيلَ لَكُمُ انْفِرُوا في‏ سَبيلِ اللَّهِ اثَّاقَلْتُمْ إِلَى الْأَرْضِ أَ رَضيتُمْ بِالْحَياةِ الدُّنْيا مِنَ الْآخِرَةِ فَما مَتاعُ الْحَياةِ الدُّنْيا فِي الْآخِرَةِ إِلاَّ قَليلٌ[3]

هر دو عبادت است كه امر شد، ولي يك مصداق عبوديت است.

* تكليف مداري يعني حركت در مسير بندگي خدا. (انجام عبادت با اولويت نه عبادت تنها)

* تشخيص تكليف امر مهمي است كه سه پايه دارد:

الف: تكليف بايد بر اساس شرائط انسان باشد.

...لا يُكَلِّفُ اللَّهُ نَفْساً إِلاَّ ما آتاها... [4]

...لا يُكَلِّفُ اللَّهُ نَفْساً إِلاَّ وُسْعَها... [5]

* تكليف دو نوع است: عمومي و خاص. براي همه نماز ايستاده يا نماز كامل واجب نيست، برخي به خاطر شرائط خاص شان تكليف شان چيز ديگري است.

* در انجام تكليف، تقلب كار درستي نيست كه من بغل دستي را نگاه كنم. چون شايد شرائط من با بغل دستي ام فرق كند. مثل اينكه من مسافرم بايد نماز را شكسته بخوانم، بغل دستي ام ساكن آنجاست، بايد نماز را كامل بخواند.

 * انتخاب رشته ها و همسرها و ... چون به ديگران نگاه كرد، بعد پشيمان مي شود.

* يكي از اشكال مردم مدينه اين بود كه به ديگران نگاه كردند و گفتند: چون آنها نيامدند ما نمي آييم.

ب: تكليف بايد بر اساس دين باشد.

* شرائطي كه داريم را به دين عرضه مي كنيم تا ببنيم وظيفه ما چيست؟ به عنوان مثال دو برادر هستند براي محاسبه زكات پيش علمي مي روند؛ به يكي زكات تعلق مي گيرد. به ديگري تعلق نمي گيرد. چون اولي مواردي كه زكات تعلق مي گيرد را دارا بود.

ج: پايه ديگر تشخيص تكليف ولايت مي باشد.

* حضرت زينب سلام الله عليها چون منبع تكليفش دين و ولايت بود، هميشه آرام بودند.

 * ...فَسْئَلُوا أَهْلَ الذِّكْرِ إِنْ كُنْتُمْ لا تَعْلَمُونَ[6]

* در تفاسير اهل ذكر يعني اهل ولايت.[7]

* هيچ آدم عاقلي بر اساس تشخيص خودش سراغ دارو نمي رود، بلكه دردش را به كارشناس پزشكي بگويد تا او برايش دارو تجويز كند.

* مردم بايد صورت وضعيت خود را به كارشناس دين بگويند و از دين پاسخ دهد. لذا مي توان سؤال كرد: كه اين دستور شما از كدام آيات و روايات است.

مباحث متني:

انجام تكليف چند پايه دارد:

الف: تفكر در فرمول هاي الهي. (حدود 250 مرتبه در قرآن از ما تفكر خواست. برخلاف چيزي كه برخي مي گويند:اسلام از ما تعبد خواست. هر چند اگر درست تفكر كنيم، به تعبد محض مي رسيم.)[8]

* ما موجودات نيازمندي هستيم. با تأمين نيازهاي مان رشد مي كنيم. ما داراي دو بعد هستيم: همچنان كه بعد مادي ما با خوردن غذا رشد مي كند. نياز معنوي ما هم اگر برطرف شود رشد پيدا مي كند.

خدا براي تأمين نيازهاي ما سفره اي به نام طاعت پهن كرده، شيطان هم براي تأمين نياز هاي ما سفره معصيت را پهن كرد. ما اگر با سفره خدا نياز هاي مان را تأمين كنيم، تأمين با تجارت مي شود. يا أَيُّهَا الَّذينَ آمَنُوا هَلْ أَدُلُّكُمْ عَلى‏ تِجارَةٍ تُنْجيكُمْ مِنْ عَذابٍ أَليمٍ[9] وگرنه تأمين با خسارت مي شود. هَلْ نُنَبِّئُكُمْ بِالْأَخْسَرينَ أَعْمالاً[10]  مثل ازدواج و ارتباط نامشروع.

* اولين پايه انجام تكليف، تفكر نسبت به همين معنا است. اينكه خدا هر تكليفي به ما داده، فرمول تأمين نياز ما مي باشد.

* اگر با تفكر، بخشي از تكليفي را نفهميديم، بحث اعتماد به خدا و تعبد پيش مي آيد.

ب: تدبير و برنامه ريزي بر اساس فرمول الهي (تقوا)

* تدبير همان سبك زندگي و مديريت زندگي مي باشد.

* در زندگي بايد تدبير ديني داشت نه تدبير تجربي، علمي و...

* تدبير ديني از اول تا آخر بايد باشد.

ج: تلاش مداوم

* تلاش براساس همان تفكر و تدبير بايد باشد، وگرنه به انحراف مي رسد.

* در دين ما براي تلاش مداوم يك عنصري به نام محاسبه گذاشت. كه به سه تاي توصيه كرد:

محاسبه قبل از عمل= مشارطه و برنامه ريزي

محاسبه حين عمل= مراقبه

محاسبه بعد عمل= محاسبه و ارزيابي

* لَيْسَ مِنَّا مَنْ لَمْ يُحَاسِبْ نَفْسَهُ فِي كُلِّ يَوْم‏...[11]

* انجام تكليف دو بازو دارد:

1- حركت.(تفكر، تدبير، تلاش)

2- بركت و توفيق الهي. امام حسين عليه السلام هم فرمودند: وَ ما تَوْفِيقِي إِلَّا بِاللَّهِ [12]

* اسباب توفيق سه شاخه دارد:

الف: توكل (اعتماد به خدا، تكيه به طرح و برنامه خدا)

ب: توسل به قرآن، عترت، دعا، ذكر و...

ج: تفويض (وَ أُفَوِّضُ أَمْري إِلَى اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ بَصيرٌ بِالْعِبادِ)[13]

مباحث مؤخراتي:

* خدا در عالم يك قرارداد بيشتر با ما نبست: تو تكليف خودت را انجام بده من هم تكليفم را انجام مي دهم. كن لي اكن لك[14]

أَوْفُوا بِعَهْدي أُوفِ بِعَهْدِكُم[15]

إِنْ تَنْصُرُوا اللَّهَ يَنْصُرْكُمْ...[16]

الَّذينَ جاهَدُوا فينا لَنَهْدِيَنَّهُمْ سُبُلَنا...[17]

* تكاليف خدا:

1. بركت: لَفَتَحْنا عَلَيْهِمْ بَرَكاتٍ مِنَ السَّماءِ وَ الْأَرْض[18]

2. هدايت: الَّذينَ جاهَدُوا فينا لَنَهْدِيَنَّهُمْ سُبُلَنا...[19]

3. نصرت: إِنْ تَنْصُرُوا اللَّهَ يَنْصُرْكُمْ...[20]

4. عاقبت بخيري: وَ يُثَبِّتْ أَقْدامَكُمْ[21]

5. رزق بي حساب: يَرْزُقْهُ مِنْ حَيْثُ لا يَحْتَسِب...[22]

6. خروج از بن بست: مَنْ يَتَّقِ اللَّهَ يَجْعَلْ لَهُ مَخْرَجاً[23]

7. مودت: سَيَجْعَلُ لَهُمُ الرَّحْمنُ وُدًّا[24]

8. حيات جاودانه: بَلْ أَحْياءٌ وَ لكِنْ لا تَشْعُرُونَ[25] بَلْ أَحْياءٌ عِنْدَ رَبِّهِمْ يُرْزَقُونَ[26]

9. امنيت: مِنْ بَعْدِ خَوْفِهِمْ أَمْنا[27]

براي اين بحث آيات مربوط به كرامت را بايد پيدا كرد مثل وَ لَقَدْ كَرَّمْنا بَني‏ آدَمَ ...[1] ...وَ جَعَلَني‏ مِنَ الْمُكْرَمينَ[2]

* كرامت يعني گراميداشت مخلوق از طرف خدا. (كرامت الهي براساس لياقت است.) خدا بعضي ها را بزرگ داشته است، چرا بزرگ داشت؟ چون لياقت داشته اند. امام صادق عليه السلام در زيارت اربعين دارد:  اللَّهُمَّ إِنِّي أَشْهَدُ أَنَّهُ وَلِيُّكَ وَ ابْنُ وَلِيِّكَ وَ صَفِيُّكَ وَ ابْنُ صَفِيِّكَ الْفَائِزُ بِكَرَامَتِكَ أَكْرَمْتَهُ بِالشَّهَادَةِ... بالاترين مقام در دنيا از طرف خدا امامت است. بالاترين لحظه مرگ شهادت است. خداوند ائمه عصمت و طهارت را هم بالاترين مقام دنيا داد و هم بالاترين لحظه مرگ داد، چون لياقت داشتند.

* كرامت الهي به سن نيست چون 6ماهه را هم خدا تكريم كرده است. يا اينكه برخي به امامت امام جواد عليه السلام گير كنند. يا در امامت حضرت مهدي عج گير كنند. يا در نبوت حضرت عيسي گير كند. به مرجعيت و رهبري مقام معظم رهبري گير كنند. كرامت به سن و شيخوخيت نيست.

* كرامت به رنگ پوست نيست كه برخي به جون غلام سياه امام حسين عليه السلام گير كنند. ...إِنَّ أَكْرَمَكُمْ عِنْدَ اللَّهِ أَتْقاكُم... [3]

* كرامت به جنس نيست؛ فاطمه زهرا سلام الله عليها از انبياء الهي هم مقامش بالاتر است. يا أَيُّهَا النَّاسُ إِنَّا خَلَقْناكُمْ مِنْ ذَكَرٍ وَ أُنْثى‏ وَ جَعَلْناكُمْ شُعُوباً وَ قَبائِلَ لِتَعارَفُوا إِنَّ أَكْرَمَكُمْ عِنْدَ اللَّهِ أَتْقاكُمْ إِنَّ اللَّهَ عَليمٌ خَبيرٌ[4]

* كرامت به ثروت هم نيست كه قارون بايد بالاتر بود چون برخي فكر كردند كرامت به ثروت است. گفتند: ... يا لَيْتَ لَنا مِثْلَ ما أُوتِيَ قارُونُ إِنَّهُ لَذُو حَظٍّ عَظيمٍ[5] ولي وقتي زمين دهان باز كرد و قارون را فرو برد، گفتند خوب شد ما قارون نشديم.

* كرامت به شهرت و قدرت هم نيست. اين چرايي كرامت است كه بگوييم كرامت به لياقت است. لذا مي گوييم: ...اللَّهُ أَعْلَمُ حَيْثُ يَجْعَلُ رِسالَتَه...[6] چون خدا همه لياقت ها را مي داند، كرامت را او عنايت مي كند. مردم كه لياقت ما را نمي دانند، به ظاهر نگاه مي كنند. امروز يكي رييس است تحويل مي گيرند، وقتي رييس نباشد تحويل نمي گيرند. چون در ظاهر تا رييس هستند كار راه مي اندازند. تا پول داري رفيقتم، عاشق بند جيبتم يا كيفتم.

اين تكريم يك روزي مي آيد و يك روز هم مي رود. اين كرامت هاي الهي است كه مي ماند.

* راه وصول به لياقت سه چيز اساسي است:

عامل اول: طهارت لا يَمَسُّهُ إِلاَّ الْمُطَهَّرُونَ[7]

به هيچ چيز با ارزش عالم نمي رسي مگر اينكه طهارت داشته باشي و لو اگر حر بن يزيد رياحي باشي. حر روز عاشورا إِنَّ اللَّهَ يُحِبُّ التَّوَّابينَ وَ يُحِبُّ الْمُتَطَهِّرينَ[8] چون پاك شد لياقت پيدا كرد.

اينجا مي توان روي توبه كار كرد، كه لياقت پيدا مي كني و سرت هم روي دامن ولي خدا مي رود. وليّ خدا مي فرمايد مادرت عجب اسمي برايت گذاشت.[9] لياقت اين است كه كنار قبرش بايستيم و بگوييم: السَّلامُ عَلَيْكُمْ يَا أَوْلِيَاءَ اللَّهِ وَ أَحِبَّاءَهُ السَّلامُ عَلَيْكُمْ يَا أَصْفِيَاءَ اللَّهِ وَ أَوِدَّاءَهُ السَّلامُ عَلَيْكُمْ يَا أَنْصَارَ دِينِ اللَّهِ السَّلامُ عَلَيْكُمْ يَا أَنْصَارَ رَسُولِ اللَّهِ...[10]

عامل دوم: رعايت حدود الهي ...إِنَّ أَكْرَمَكُمْ عِنْدَ اللَّهِ أَتْقاكُم... [11]

* چه كسي لياقت دارد كه گواهينامه اش تا آخر بماند؟ كسي كه رعايت قوانين رانندگي بكند.

چه كسي لياقت دارد سلامتي اش برايش بماند؟ كسي كه رعايت قوانين پزشكي مي كند.

چه كسي لياقت دارد سقفش سالم روي سرش بماند؟ كسي كه رعايت قوانين مهندسي مي كند.

* هر كس رعايت حكم خدا بكند، لياقت پيدا مي كند مورد تكريم خداوند قرار بگيرد.

* حضرت امام روز دوازدهم بهمن وارد ايران شدند همه دلها، چشم ها و دوربين ها متوجه امام هست. ولي او متوجه دينش است كه حفظ شود. به او گفتند پياده شويد، فرمودند اول آقاي پسنديده برادر بزرگترش پياده شود.[12] رعايت حدود استحبابي خدا مي باشد.

عامل سوم: مجاهدت و استقامت ... فَضَّلَ اللَّهُ الْمُجاهِدينَ عَلَى الْقاعِدينَ أَجْراً عَظيماً[13]

* ريشه همه اينها معرفت ديني است. ...هَلْ يَسْتَوِي الَّذينَ يَعْلَمُونَ وَ الَّذينَ لا يَعْلَمُونَ ... [14]

* براي اين لياقت مي توان همه شهداي كربلا را گفت. حضرت آيت الله العظمي نوري همداني فرمودند: براي مدال شهادت يك لياقتي مي خواست كه امام حسين عليه السلام به بعضي فرمودند بيا. به بعضي ها هم فرمودند برويد. يك نفر(ضحاك بن عبدالله المشرقي) در روز عاشورا تا ظهر عاشورا هست، ظهر عاشورا يك اسب تازه نفس پشت خيمه گذاشت سوار مي شود و فرار مي كند.[15] او لياقت شهادت ندارد ولي وهب نصراني يك هفته قبل از محرم به امام حسين عليه السلام مي پيوندد و لياقت شهادت پيدا مي كند. حر بن يزيد رياحي صبح عاشورا مي پيوندد و لياقت شهادت پيدا مي كند.

* در جبهه ها هم بعضي ها دير آمدند ولي زود رفتند، بعضي ها 70 سال عمامه به سر بودند، نه تنها لياقت شهادت نداشتند بعضي وقت ها از گردونه هم خارج شدند. لياقت همان چيزي است كه دعا مي كنيم: اللهم وفّقنا لما تحبّ و ترضى... يعني خدا اين لياقت را به ما بدهد. البته توفيق يعني قرارداد بين من و خدا. تو تلاش خودت را بكن، خدا پاي قراردادش هست. لذا همه شهداي كربلا و شهداي طول تاريخ مخصوصا شهداي خاص را تابلوي اين قصه بدانيم.

زهير عثماني مسلك بود[16] عجب لياقتي داشت، ولي امام حسين يك آلياژي در وجودش ديد و گفت بيا.

* همه مي گويند شب عاشورا قرار بود جنگ شروع بشود. امام حسين عليه السلام به ابالفضل عليه السلام فرمودند: برو از اين سپاه يك امشبي را براي ما مهلت بگير. براي سه چيز: 1. مي خواهم نماز بخوانم. 2. مي خواهم شب زنده داري كنم. 3. مي خواهم قرآن بخوانم. [17]

* من به عنوان استحسان مي گويم: امام حسين عليه خواستند دعا كنند حر برگردد. در حر چيزي ديده بود

ما هم به امام زمان عج بگوييم: نمي شود دعا كني برگرديم. به جوان گنهكار بگوييم: از امام زمان عج بخواه كه دعا كند برگردي.

مادر ما شير محبت داده و پدر ما هم لقمه حلال و محبت داده، ولي ما يك خورده كج رفتيم. دعا كنيم كه برگرديم.

* منابع بحث: قرآن، روايات، ادعيه، زيارات، مجله مبلغان كه نرم افزارش هم است و ره توشه راهيان نور دفتر تبليغات اسلامي.

بخش يكم. صورت آدمي در كتاب الهي (مبادي سه گانه انسان در قرآن)
فصل يكم: مبدأ فاعلي
ايجاد علمي و عيني انسان
خداي سبحان، طي مراحلي آفرينش انسان و رابطه او با مبداء فاعلي خويش را در قرآن كريم، بيان مي‏ كند.
در يك مرحله مي‏ فرمايد: انسان، قبلاً «چيزي نبود». در مرحله دوم مي‏ فرمايد: «چيز قابل ذكري نبود». در مرحله سوم از «علم سابق انسان» به چيزي نبودن يا ناچيز بودن خود، خبر مي‏ دهد. در مرحله هاي چهارم و پنجم نيز از «فراموشي انسان»، نسبت به اين حقيقت و «امكان ياد آوري آن» سخن مي‏ گويد.
در بخش اول، اين حقيقت (عدم سابق) را گاهي با پيامبري در ميان مي‏ گذارد و گاه به همه انسان ها گوشزد مي‏ كند.
زكرياي پيامبر (عليه السلام) در اوج پيري و به تعبير خودش «سست استخواني و سپيد مويي»، عرضه داشت: (ربِّ إنّي وهن العظم منّي واشتعل الرَّأس شيباً)[سوره مريم، آيه 4] و از خداوند طلب فرزند نمود: (...فهب لي من لدنك وليّاً  يرثني... )[سوره مريم آيه 5 ـ 6] و آنگاه كه خواسته اش مورد پذيرش حق واقع شد، با تعجّب پرسيد: چگونه صاحب فرزندي خواهم شد با اين كه از شدت پيري، فرتوت گشته ام و همسرم نيز از جواني (چه رسد به دوران پيري) نازا بود: (قال ربِّ أنّي يكون لي غلامٌ و كانت امرأتي عاقراً وقد بلغت من الكبر عتيّاً)[سوره مريم، آيه 8].
قرآن در پاسخ او به سهولتِ اين كار براي خداوند، اشاره كرده و چنين مي‏ فرمايد: (قال كذلك قال ربّك هو عليَّ هيّنٌ وقد خلقتك من قبل ولم تك شيئاً)[سوره مريم، آيه 9] يعني پيش از اين خودت را نيز آفريديم در حالي كه «تو اصلاً چيزي نبودي».
همين حقيقت را با تمامي انسان ها در ميان مي‏ گذارد و آن جا كه درباره معاد و با ابراز شگفتي و ترديد مي‏ گويند: چگونه پس از مرگ و نابودي، دوباره زنده مي‏ شويم: (ويقول الإنسان أإذا مامتّ لسوف أخرج حيّا)[سوره مريم، آيه 66] در پاسخ مي‏ فرمايد: آيا انسان به ياد نمي ‏آورد زماني را كه اصلاً چيزي به حساب نمي ‏آمد و از شرايط پس از مرگ، بسي فرومايه تر و ضعيف تر بود؛ زيرا نه روحي داشت و نه بدني و نه پيوند بين روح و بدن ونه اجزاي پراكنده و خاك شده بدن و با اين حال، او را آفريديم: (أولا يذكر الإنسان أنّا خلقناه من قبل ولم يك شيئاً)[سوره مريم، آيه 67].
خلاصه مرحله اول تبديل «ليس تامّه» به «كان تامّه» است كه خدا به عنوان ابداع و انشاء، چيزي را «لا مِنْ شَيْ‏ء» بيافريند نه «من لا شي‏ء» و فرق دقيق اين دو تعبير در ثناياي بحث روشن مي‏ گردد.
در بخش دوم، قرآن كريم از « شيئيّت غير مذكور انسان»، سخن مي‏ گويد و چنين مي‏ فرمايد: (هل أتي علي الإنسان حين من الدّهر لم يكن شيئا مذكوراً)[سوره انسان، آيه 1]. يعني دوراني بر انسان گذشت كه «چيز قابل ذكري» نبود. پس سخن از اين نيست كه انسان اصلاً چيزي نبود. بلكه كلام در اين است كه چيزي بود، امّا نامور، نامدار، صاحب نام و... نبود. خلاصه مرحله دوم تبديل «ليس ناقصه» به «كان ناقصه» است.
از جمع اين چند آيه كه به منظور تبيين تطورّات آفرينش بشر نازل شده است، سه مرحله براي انسان، استنباط مي‏ شود: يكي مرحله اي كه انسان اصلاً شي‏ء نبود. دوم مرحله اي كه وي شي‏ء بود اما نامور نبود. سوم مرحله اي كه شيئيت قابل ذكر، پيدا كرد.
نكته بسيار مهّم كه با دو مرحله بعد در ارتباط است اين كه خداوند به فراموشي انسان، اشاره مي‏ كند و او را به تذكّر و يادآوري (نه به علم ابتدايي) فرا مي‏ خواند. يعني سخن از اين نيست كه آيا انسان «نمي داند» كه چيزي نبود. بلكه مي‏ فرمايد: آيا انسان، اين حقيقت را به ياد نمي‏ آورد؟
فرق علم ابتدايي و تذكّر اين است كه علم، ادراك ابتدايي انسان از چيزي است كه باعث مي‏ شود آنچه را قبلاً نمي‏ دانست، اكنون بداند. امّا تذكّر، چنين نيست. بلكه در آن سه ركن، ملحوظ و مجتمع است: دانستن قبلي، از ياد بردن ميانه اي و ياد آوري دوباره و پاياني.
با توجه به اين مطلب، وقتي خداوند مي‏ فرمايد: «آيا انسان به ياد نمي‏ آورد كه قبلاً چيزي نبود» و از طرفي قرآن كريم را «تذكره» مي‏ نامد، كه: (إنّ هذه تذكرة... )[سوره مزمل، آيه 19؛ سوره انسان، آيه 29] و پيامبرش را «تذكّر دهنده» و يادآورنده، مي‏ خواند و مي‏ فرمايد: (فذكّر إنّما أنت مذكّر)[سوره غاشيه، آيه 21]، معلوم مي‏ شود كه همه انسان ها با تعليم الهي، اين علم را پيش از اين به دست آورده اند. بايد ديد چه زماني يا چه مرحله وجودي بود كه انسان در عين اينكه نبود، علم به هيچ نبودن و عدم شيئيتِ خويش، داشت. آيا در آن وقتي كه معدوم محض بود، چنين علمي داشت؟ اين سخن، امكان عقلي ندارد؛ زيرا ثبوت محمول براي موضوع، فرع وجود آن موضوع است و شي‏ء معدوم براي خود ثابت نيست چه رسد به اينكه چيزي براي او ثابت باشد.
پاسخ سؤال اين است كه پيش از وجود خارجي، همه ما در علم خداوند، موجود و به صورت «وجود علمي»، معلوم حق (تبارك و تعالي) بوديم و در پي اراده او و فرمان «كن»، از علم به عين آمديم و وجود خارجي يافتيم، كه: (إنّما أمره إذا أراد شيئاً أن يقول له كن فيكون)[سوره يس، آيه 82].
كاملاً روشن است كه هر چيزي مورد خطاب خدا واقع شود و فرمان «كُن» را از خالق هستي دريافت كند، نمي تواند معدوم محض باشد؛ زيرا معدوم محض، قابل خطاب نيست. پس ما گرچه در خارج نبوديم، اما در علم حق وجود داشتيم.
از طرفي آن وجود علمي ما به دليل تجرّد، همواره با علم، همراه است. بنابراين، ثابت مي‏شود كه ما پيش از وجود خارجي و آمدن به اين دنيا وجود علمي داشتيم، اوّلا و وجود علمي مجرد است، ثانياً و هر مجرّدي نسبت به خود عالم است، ثالثاً. پس ما قبلاً علم به شيئيّت علمي و لا شيئيّت عيني خويش داشته ايم.
لازم است‏ عنايت شود كه گر چه اشيا در علم‏ خداوند وجود علمي داشته اند، ليكن عناوين واسامي مخصوص آنها به نحو حمل شايع، بر هيچ يك صادق‏ نبوده است.
از اين سخن قرآن كه مي‏ فرمايد: «مگر يادتان نيست»، معلوم مي‏ شود كه آن علم سابق به نحوي به فراموشي گراييده است و اگر ما غبار غفلت را بزداييم، به يادمان خواهد آمد كه خداوند در زماني يا در مرحله خاصي از وجود با ما سخن گفت و به ما چنين آموخت كه چيزي نبوديم و او ما را آفريد و از «علم» به «عين» آورد.
البته بايد توجه داشت كه تنزّل انسان از نشئه علم حق به عين و خارج به نحو تجلّي است (و نه تجافي). يعني بي ‏آنكه نشئه علم خداوند از وجود انسان، خالي شود، آدمي به عالم خارج مي ‏آيد و پس از آمدن به خارج، وجود علمي او همچنان در مرحله علم الهي محفوظ مي‏ ماند. چنانكه علم با تعليم استاد به شاگرد منتقل مي‏ شود، اما نه به نحو تجافي و ترك قلب استاد و ورود به سينه شاگرد، بلكه به حفظ در هر دو ظرف. (تنزّل به نحو تجافي، مانند بارش باران است كه طي آن آب، جايگاه خود را رها كرده و به جاي ديگر، تنزّل مي‏ نمايد).
پس اگر چه ما در خارج، وجود يافتيم، اما در مرحله علمِ حق نيز موجود بوده و هستيم و بين اين دو نشئه وجودي، همواره ارتباط تكويني برقرار است و در صورتي كه ما به كندوكاو دروني خود بپردازيم و آن را غبارروبي كنيم، مي‏ توانيم با آن وجود علميِ خود كه مرحله عالي ماست، مرتبط شويم و آنچه را فراموش كرده ايم،به ياد آوريم.
براي تفصيل و تحقيق بيشتر در اين زمينه، مناسب است كه به تفسير تسنيم، مراجعه شود[سوره اعراف، آيه 172].

منبع: كتاب صورت و سيرت انسان در قرآن، حضرت علامه جوادي آملي مدظله، ص40-47

نزديك ترين راه شناخت انسان
شناخت انسان، بهترين راه براي معرفت خداست و در اين شناخت، ما نيازمندمعرّف، هستيم. اگر انسان، عين فقر است و هستي او جز نياز ، چيزي نيست، شناختن او هم عين حاجت خواهد بود و بدون تعريف شدن، توسط خداي سبحان، ممكن نيست خود را بشناسد؛ زيرا معرفت انسان، وصف او است و وصف نيز همواره تابع موصوف است.
اگر موصوفي عين ربط و فقر و نياز بود، وصف او نيز آن گونه است و اگر انسان در شناخت خود مستقل و بي نياز از غير باشد لازمه‏اش آن است كه موصوف، عين نياز بوده ولي وصف او يعني معرفت، مستقلّ و خود ساخته باشد و نيز لازم مي‏آيد كه موصوف در بعضي از وصف‏ها محتاج به غير نباشد. يعني در حال اتّصاف به آن وصف اگر هيچ موجود ديگري هم نباشد، آن موصوف مي‏تواند به وصف ياد شده، متصف گردد و لازم چنين مطلبي همانا استقلال و استغناي موصوف است، در حالي كه او عين فقر است. بنابراين انسان بايد از ناحيه موجود مستقل، تعريف شود و مقصود اساسي از اين تعريف همان ايجاد معرفت در نهاد انسان و تعليم تكويني او به حقيقت خويش است وگرنه تعريف لفظي چندان كار آمد نخواهد بود.
خداوند، اين موصوف (انسان) را سرا پا فقير اعلام مي‏ كند و مي‏ فرمايد: (يا أيّها الناس أنتم الفقراء إلي الله وَ اللّه هوالغنيّ الحميد)[سوره فاطر، آيه 15].
پس هستي انسان به آفرينش حق وابسته است و معرفت او نيز با معرفي حق، حاصل خواهد شد. ممكن نيست كه انسان در اصل هستي به خدا نيازمند باشد، ولي در معرفت نفس از او بي نياز. از اين رو خداوند همان گونه كه انسان را آفريده است او را نيز به خودش معرّفي مي‏ كند.
اگر چه در حديثي نوراني، شناخت پروردگار، موقوف به شناخت نفس انسان شده است: «من عرف نفسه فقد عرف ربّه»[بحار، ج 2، ص 32، ح 22]، اما حصول همين انسان شناسي (كه مقدّمه خداشناسي است) بهترين راهش رجوع به قرآن است تا ابتدا انسان، خود را آنگونه كه خدا تعريف مي‏ كند، بشناسد. با اين كه براي شناخت خود، راههاي فراواني فرا سوي آدمي است، اما انسان با مراجعه به قرآن، هم خود را به خوبي مي‏ شناسد و هم در نتيجه، خداي خويش و آغاز و انجامش را. آنگاه مي‏ يابد كه در كجاست و به كجا مي‏ رود و اين راه را چگونه بايد بپيمايد.
در بحث‏ هاي آينده روشن خواهد شد كه قرآن، خدا را معرفي مي‏ كند و انسان را خليفه او مي‏ خواند. اگر ما اصل هستي را كه خداست بشناسيم، خليفه او را به خوبي خواهيم شناخت. اين راه، هم نزديك‏ ترين طريق است؛ چون خدا از ما به ما نزديك‏ تر است و هم آسان ترين راه؛ زيرا حركت از قلّه معرفت است به سوي دامنه. مسلّما اين حركت، بسيار سهل تر و سريع تر از آنجاست كه انسان بخواهد از دامنه‏ هاي معرفت، افتان و خيزان به سوي قله بلندِ آن، خود را بالا بكشد.
ناتواني از شناخت انسان
شناخت انسان و درك حقيقت او امري است نيازمند به غايت ظرافت و نهايت ظرفيت. از اين رو بسياري در اين وادي حيران و ناتوان بوده و يا هستند.
دسته اول فرشته ‏هاي الهي اند كه وقتي خداوند از آفرينش انسان آگاه شان كرد، عرضه داشتند: (... أتجعل فيها من يفسد فيها و يسفك الدّماء و نحن نسبّح بحمدك و نقدّس لك ... )[سوره بقره، آيه 30]. يعني در حالي كه ما فرشتگان به تسبيح و حمد و تقديس تو مشغول هستيم، آيا موجودي مي‏ آفريني كه در زمين فساد كند و به خونريزي بپردازد؟
خداوند در پاسخ به ناتواني آنها از علم به حقيقت انسان اشاره كرده و با توجه دادن آنان به گستره مطلقِ علم خويش، چنين مي‏ فرمايد: (إنّي أعلم ما لا تعلمون)[سوره بقره، آيه 30].
يعني در ميان انسان‏ها افراد كاملي مانند آدم ابوالبشر هستند كه معلم شمايند. اما شما تنها ظاهر افراد و تبهكاري برخي از آنها را مي‏ بينيد و از حقيقت انسان، ناآگاهيد. او براي خلافت من سزاوار است و شما نمي دانيد و خود را شايسته خلافت، تلقي مي‏ كنيد.
دسته دوم جنّيان و به ويژه شيطان است كه با سابقه شش هزار سال عبادت از شناخت انسان، ناتوان ماند و با خبط در قياسي ناروا، هزاران سال عبادت خود را حَبط و باطل نمود و در پي فرمان سجود بر آدم او را گِلين و خود را برتر از او و آتشين خواند و اين تفاوت مادي را معيار فضيلت واقعي پنداشت و چنين گفت: (... أنا خير منه خلقتني من نار و خلقته من طين)[سوره اعراف، آيه 12؛ سوره ص، آيه 76].
دسته سوم، بيشترين انسان ها هستند كه جز گروه اندكي از آنان بقيه از شناخت حقيقت انسان كاملاً عاجزند. اگر قرآن كريم از «خود فراموش كرده ها» و «دچار خسارت نفساني شده ها» زياد سخن مي‏ گويد، به همين مشكل عدم شناخت نفس، اشاره دارد.
كمتر كسي است كه از بهاي جسم و جان خويش آگاه باشد. براي كاستن از اين ناتواني‏ هاست كه امير المؤمنين و فرزندان ايشان (عليهم السلام) مي ‏فرمايند: نه تنها روحتان ارزشي بسيار والا دارد كه بدنهايتان نيز داراي ارج فراوان است؛ زيرا بهاي بدن شما بهشت است و اگر آن را به كمتر از اين فروختيد، خسارت زده، فريب خورده و مغبون شده ايد: «أما إنّ أبدانكم ليس لها ثمن إلاّ الجنّة فلا تبيعوها بغيرها»[امام كاظم (عليه السلام) كافي، ج 1، ص 19، ح 12].
البته در جايي ديگر از بهشت به عنوان بهاي جان، ياد شده است[اميرالمؤمنين (عليه السلام) : «إنّه ليس لأنفسكم ثمنٌ إلاّ الجنّة فلا تبيعوها إلاّبها» (نهج البلاغه، حكمت 456)]، امّا مراد از آن ظاهراً «بهشت لقاء» است. پس قيمت بدن، جنّاتي است كه (تجري من تحتها الأنهار)[سوره بقره، آيه 25]. اما بهاي روح و جان انسان، حضور (عند مليك مقتدر)[سوره قمر، آيه 55] و دخول در بهشت ملاقات خدا است كه تنها بهره برگزيدگان از اولياي الهي است كه هم راضي از خدايند و هم موردِ رضايت او: (يا أيتها النفس المطمئنة  إرجعي إلي ربك راضية مرضية  فادخلي في عبادي  وادخلي جنّتي)[فجر، آيات 29 ـ 30].
شرح و تدوين انسان در قرآن
حقيقت انسان، كتابي است نيازمند به شرح و شارح اين كتاب هم كسي جز مصنّف آن يعني آفريدگار هستي نمي تواند باشد؛ زيرا خداوند، هم نويسنده اين كتاب است و هم متكلمِ كلمات آن.
خداي سبحان، حقيقت انسان را به وسيله انبيا و اوليا و فرشتگان، شرح كرده و با بيان اين كه آدمي از كجا آمده، به كجا مي‏رود و در چه راهي گام بر مي‏ دارد، او را هم با خودش آشنا مي‏ كند، هم با آفريدگارش و هم با گذشته و حال و آينده اش.
اگر انسان، حقيقت خود را براي شرح، به خدا نسپارد، ديگران او را شرح كرده و انسان شناسي مي‏ نگارند. اما بسان كتب آسماني پيشين، دست به تحريف و تفسير به رأي مي‏ زنند. هم بعضي از اسرار نهاني را كتمان مي‏ كنند، هم اموري بيگانه را به عنوان خواسته هايش بر او تحميل مي ‏نمايند و هم خواسته هاي حقيقي او را جا به جا مي‏كنند و اين سه نقص بزرگ و عيب مهّم در شرحِ حقيقت انسان است.
از اين رو است كه ما از خداوند، شرح خويش را مي‏ خواهيم و چنين عرضه مي‏ داريم كه: (ربِّ اشرح لي صدري)[سوره طه، آيه 25].
يعني پروردگارا حقيقت مرا كه متني است نيازمند به شرح، چنان بازكن كه خود را بشناسم.
سرّ آنكه شرح و بسط گوهر انسان، همراه با تفسير و تحليل حقيقت او است آن است كه اصل معرفت در نهان او نهفته است و با گسترش حقيقت و شرح صدر انسان، جريان معرفت او نيز باز و شفاف مي‏ شود و همين معرفتِ مشروح و شناخت مبسوط نسبت به انسان شناسي كار آمد خواهد بود.
انبيا و اوليا و فرشتگان كه مأمور شرح انسانند، هدفشان از شرح آسمان و زمين و جهان هستي در واقع، شناخت پيدا كردن آدمي نسبت به خويشتن خويش است. خداوند نيز مقصود از آفرينش آسمان ها و زمين را عالِم شدن انسان، اعلام مي‏ كند و با تعريفي كوتاه و گويا از ذات اقدس خويش، چنين مي‏ فرمايد: (الله الّذي خلق سبع سماواتٍ ومن الأرض مثلَهُنَّ يتنزّل الأمر بينهنَّ لتعلموا أنَّ الله علي كلِّ شي‏ءٍ قديرٌ وأنَّ اللّه قدأحاط بكلّ شي‏ءٍ علماً)[سوره طلاق، آيه 12].
يعني خداوند، مجموعه نظام آسمان ها و زمين را از آن رو آفريد كه شما عالم شويد و با علم و عمل، امت اسلامي را هدايت و انسان را شرح كنيد تا دست بيگانگان از تحريف كتاب انسانيت، كوتاه شود.
براين اساس، قرآن كريم، كتاب وجودي انسان را در دومقام، تدوين مي‏ كند:
در مقام اوّل، از هويّت انسان سخن مي ‏گويد و بر خلاف منطقييّن كه او را «حيوان ناطق» مي‏ خوانند، انسان را «حَيّ مُتِألّه» مي‏ داند. يعني زنده اي كه حيات او در تَألّه، يعني ذوب در ظهور إلهيّت، تجلي دارد و به سوي مظهريت اسماي حسناي حق، به پيش مي‏ رود. هم در بخش نظر به سوي خدا «گزارش» دارد و هم از حيث عمل به سمت خدا «گرايش» و از اين حقيقت كه جامعِ بينشِ صائب و گرايشِ صالح است، به عنوان «فطرت» ياد شده و در «اَحسن تقويم»، جلوه كرده است، كه: (لقد خلقنا الإنسان في أحسن تقويمٍ)[سوره تين، آيه 4].
اين فطرت الهي كه واجد مظهريت علم و عمل است، تبديل ناپذير است. نه خداوند آن را عوض مي‏ كند؛ چون كه او را در زيباترين صورت ممكن آفريده است و نه غير خداوند؛ چرا كه چنين قدرتي براي غير خدا وجود ندارد. از اين رو به عنوان نفي جنسِ تبديل و سلب هر گونه تحريف فطرت آدمي مي‏ فرمايد: «لا تبديل لخلق اللّه»[سوره روم، آيه 30].
همين مطلب وقتي در ادبيات عرفاني مطرح مي‏ شود، گاهي به زبان جناب حافظ انسان را چنين به تصوير مي‏ كشد كه: رهرو منزل عشق است و زسرحد عدم، تا به اقليم وجود اين‏ همه راه آمده است. گاهي‏ به ‏لسان مولوي درتفسير آيه كريمه: (كلَّ يومٍ هو في شأنٍ)[سوره الرحمن، آيه 29] خداي‏ سبحان رافرمانده كل‏ قوايي مي‏ داند كه هر روز درحال رهبري سه لشكر است:اوّل،لشكري كه ازبين‏ صلب وترائب،حركت كرده وبه قرارگاه رحم، منتقل مي‏ شود، كه: (خلق من ماءٍٍ دافقٍ  يخرج من بين الصّلب و التَّرائب)[سوره طارق، آيات 6 ـ 7].
دوم، لشكري كه از رحم به دامن طبيعت وارد مي‏ شود كه: (واللّه أخرجكم من بطون أمَّهاتكمْ لا تعْلمون شيْئاً)[سوره نحل، آيه 78] و سوم هم لشكري كه دامان طبيعت را به سوي نهايت خويش، ترك مي‏ كند، كه: (اللّه يتوفَّي الأنْفس حين موْتها)[سوره زمر، آيه 42]؛ (قلْ يتوفّاكمْ ملك الْموت الَّذي وكِّل بكمْ)[سوره سجده، آيه 11]؛ (حتّي إذاجاء أحدكم الْموت توفَّتْه رسلنا وهمْ لايفرِّطون)[سوره انعام، آيه 61].
در اين باره كه آيا ابتدا و انتهاي انسان، خاك است و پيش و پس از آفرينش او جز پوچي نيست و يا اين كه آدمي، مرغ باغ ملكوت است و چند روزي قفسي ساخته اند از بدنش و اين خاكدان، آشيانه اي موقت و پلي براي عبور وي از طبيعت به فرا طبيعت است، قرآن كريم راه دوم را ارائه كرده و به ما مي‏ آموزد كه بشر قبلاً كجا بود و پس از اين به كجا مي‏ رود و اين چند روز دنيا، چه بايد بكند. اين، خلاصه اي از مقام اوّلِ كتاب وجودي انسان.
مقام دوم كه به صورت مفصّل، بعداً مورد بحث قرار خواهد گرفت در اين باره است كه گوهر ملكوتي انسان يعني «حيات و تألّه»، چگونه بارور و شكوفا مي‏ شود و راه رسيدن وي به كمالات انساني، كدام است، شرائط سهولت و موانع صعوبت طيّ طريق چيست، همرهان اين راه چه گروهي و رهزنان آن كدام اند و... .
سير «بحث انسان در قرآن»
هر موجودي كه در جهان امكان، سهمي از هستي دارد، از سه نظام «فاعلي»، «داخلي» و «غايي» برخوردار است.
در نظام فاعلي به منشاء پيدايش اين موجود و ارتباط او با آفريدگار وي، پرداخته مي‏ شود. در نظام داخلي، چگونگي پيدايش، نوع هستي، بسيط يا مركب و مجرد يا مادي بودن، اجزا، مقوّمات، هويّت و ماهيّت او مورد بحث قرار مي‏ گيرد و در نظام غايي، سخن از اين به ميان مي‏ آيد كه اين شي‏ء، به كجا مي‏ رود و چه هدفي در پيش دارد، راه نزديكي كه او را به مقصد برساند، كدام است و راهيان اين راه و راهنمايانش و نيز بيراهه ها و رهزنانش كدام‏ اند؟
انسان نيز، داراي اين سه نظام است و قرآن با تشريح نظام هاي سه گانه مذكور از يك سو با معرّفي خداوند و اسماي حسنايش، انسان را با خالق و رازق و مدبّر خويش آشنا مي ‏كند. از دگر سو با بيان ساختار دروني انسان و پيوند روح و بدن وي و ارتباط روح آدمي با گذشته و آينده، او را با مبدأ و معاد، مرتبط مي‏ سازد و از سوي ديگر با تشريح آينده بشر و قيامت و بهشت و دوزخ و پي آمد عقايد و اعمال و اخلاق انسان پس از مرگ، او را در تحصيل علوم صائب، عقايد صحيح، اخلاق صالح و اعمال درست، ياري و بر آن كوشا مي‏ نمايد.
البته در هر كدام از سه نظام مذكور، انسان از ويژگي‏ هايي بهره مند است كه او را از ديگر موجودات، ممتاز مي‏ سازد. هم در پيدايش از مبدأ، هم در ساختار دروني و هم در راهي كه با پيمودنش به مقصد مي‏ رسد، داراي برجستگي‏ هايي است كه عنايت به آنها بحث هاي محوريِ تفسيرِ موضوعيِ انسان در قرآن را تشكيل مي ‏دهد و هر كدام از اين محورهاي سه گانه را زير مجموعه هايي فراوان است كه با توفيق خداي سبحان، به آنها پرداخته خواهد شد.

منبع: كتاب صورت و سيرت انسان در قرآن، حضرت علامه جوادي آملي مدظله، ص31-39

نظريه تكامل و نسل كنوني بشر
از جمله مطالبي كه طرح آن پيش از ورود به بحث «شناخت انسان در قرآن»، مناسب به نظر مي‏ رسد، اشاره به «نظريه تكامل» و نيز تبيين وضع انسان هاي كنوني از حيث ريشه است.
فرضيه تكامل دارويني بر اين مبناست كه موجودي بدون روح، كم كم داراي روح شده و به صورت حيوان،مراحل كمال را پشت سر گذاشته و به شكل بوزينه و ميمون درآمده است. سپس با تطوّراتي ديگر و از دست دادن عضوهايي از بدن به صورت انسان دو پا و داراي قدرت سخن، تكميل شده است.
امروزه بطلان اين فرضيه با پيشرفت تحقيقات زيست شناسي و به خصوص ژنتيكي، كاملا مبرهن است.
اما بر فرض عدم ابطال نيز نمي‏تواند نظريه اي مقابل و مخالف با قرآن تلقّي گردد، نه از جنبه بحث هاي توحيدي و نه از حيث مباحث انسان شناسي.
از لحاظ بحث هاي توحيدي، مخالف قرآن كريم نيست؛ زيرا بر اساس اين نظريه، ماده نخست با تحرّك خود، مرحله هايي را گذارنده و تا انسان شدن، حركت را ادامه داده است. امّا در بحث هاي توحيدي سخن از اين است كه هر متحركي عقلا محتاج به محرّك و هر فعلي نيازمند فاعل است. نه ممكن است كه حركت، بدون حركت آفرين، موجود شود و نه ممكن است كه موجودي جامد و جاهل، فاعل و محرّك خود باشد.
به لحاظ مباحث انسان شناسي نيز نظريه تكامل، مخالفتي با قرآن ندارد؛ زيرا بر اساس آن، راه پيدايش انسان از تطورات طبيعي ميمون مي ‏گذرد. اما ثابت نمي‏ كند كه اين، تنها راه تحقق انسان است و بشر منحصراً از اين طريق، پا به عرصه هستي گذاشته است؛ زيرا تجربه فقط پيام اثبات دارد و دلالت مي ‏كند بر اينكه از اين راه فلان حادثه رخ مي ‏دهد و هرگز دلالت ندارد بر اينكه رخداد فلان حادثه از غير اين راه، محال است. البته ممكن است زمينه استبعاد فراهم گردد ليكن آنچه در استدلال، معتبر است استحاله طرف مقابل است نه استبعاد آن و از دليل تجربي، اثبات استحاله طرف مقابل به دست نمي‏آيد بلكه فتوا به استحاله آن نيازمند تجربه منفي در طرف ديگر است.
در هر حال انسان هايي كه امروز بر پهنه زمين زندگي مي‏كنند، همگي فرزندان آدم و حوا (عليهما السلام) هستند.
يك دليل بر اين مدعا آن است كه قرآن كريم از سويي خود را هدايتگر همه عالميان و بيم دهنده تمامي بشر، معرفي مي ‏كند: (هديً للنّاس)[سوره بقره، آيه 185] و (نذيراً للبشر)[سوره مدّثّر، آيه 36.] و از سوي ديگر همين بشر را فرزندان آدم مي‏ خواند و با تعبير: (يا بني آدم)[سوره اعراف، آيات 26 و 27 و 31 و 35؛ سوره يس ، آيه 60.] مورد خطاب قرار مي‏ دهد. پس بشرِ مخاطب قرآن، همگي فرزندان آدم اند؛ زيرا اگر بخشي از آنها ريشه در غير آدم و حوا داشتند، صحيح نبود كه قرآن كريم همه را بني‏آدم بخواند.
ممكن است گفته شود كه قرآن از باب تغليب و برتري بخشيدن به فرزندان آدم، همه را با اين عنوان خطاب كرده و يا چون همه انسان ها (چه فرزندان آدم و چه غير آنها) در تكليف، مشترك هستند، از آنان با تعبيري يكسان، ياد شده است.
امّا صرف «تغليب در خطاب» يا «اشتراك در تكليف»، به استدلال فوق زيان نمي‏ رساند؛ چون هر دو نيازمند دليلي مستقل بر اثبات وجود نسلي ديگر است كه آنها فعلا ًيا در عصر نزول وحي، موجود بوده اند و چنين دليلي وجود ندارد؛ زيرا صرف امكان تكامل دارويني و يا حتي فعليّتِ آن نمي‏ تواند دوام و عدم انقراض انسان هاي تكامل يافته از ميمون را اثبات كند و آنچه از ظاهر قرآن بر مي‏آيد اين است كه تمام انسان هاي كنوني، فرزندان آدم اند.
جدايي آدم و حوا (عليهماالسّلام) از گذشتگان
پس از اثبات اين كه نسل موجود به آدم و حوا منتهي مي‏ شود، بايد روشن گردد كه اين دو نفر ارتباطي با نسل هاي پيشين نداشته و خود، سر سلسله نسل انسان اند.
شواهدي بر اين معنا در قرآن كريم وجود دارد كه از باب نمونه، به برخي از آنها اشاره مي ‏شود:
شاهد اول اين كه قابيل پس از قتل برادرش نسبت به جسد او متحيّر مانده و نمي‏ دانست كه با آن چه معامله اي بايد كرد. سرانجام در اثر تعليم كلاغي كه خداوند براي تفهيم وي به سوي او فرستاد و با چنگال خود، چيزي را در زمين دفن كرد، مشكل قابيل حل شد. در اين باره، قرآن، چنين مي فرمايد: (فبعث اللّه غرابا يبحث في الأرض ليريه كيف يُواري سَوأة أخيه)[سوره مائده،آيه 31].
اگر آنان فرزندان نسل پيشين بودند، يقيناً دفن مرده را از اجداد خويش آموخته بودند و هرگز قابيل در اين امر بديهي، متحيّر نمي‏ ماند.
شاهد دوم، طليعه سوره مباركه نساء است كه همه انسان ها را مخاطب ساخته و مي فرمايد: بپرهيزيد از خدايي كه شما را از حقيقت و نفس واحدي آفريد و از همان نفس واحد همسرش را خلق كرد و از اين دو، مردان و زنان فراواني را در عالم، پراكند: (يا أيها الناس اتّقوا ربّكم الّذي خلقكم من نفس واحدة و خلق منها زوجها و بثّ منهما رجالاً كثيراً و نساءً... )[سوره نساء ، آيه 1].
بر اساس اين آيه، آدم وحوا (عليهما السلام) نمي ‏توانند فرزند انسان هاي ديگري باشند؛ زيرا در قرآن از اين دو به عنوان سر سلسله انسان هاي موجود، ياد شده است.
روشن ترين دليل قرآني بر اين مطلب كه آدم (عليه السلام) فرزند كسي نبوده و خود سرآغاز پديد آمدن نسل بشر است، جدال احسني است كه قرآن كريم با مسيحيان درباره خلقت عيسي (عليه السلام) دارد و چنين مي فرمايد: (إنّ مثل عيسي عند الله كمثل آدم خلقه من تراب ثم قال له كن فيكون)[سوره آل عمران، آيه 59].
يعني شما پذيرفته ايد كه خدا، آدم را بدون پدر و مادر و از خاك آفريد. پس درباره مسيح چه مشكلي داريد كه او را بدون پدر، تحقق پذير نمي‏ دانيد و مسيح (عليه السلام) را فرزند خداوند مي‏ پنداريد؟
نقد ادله مقابل
برخي معتقدند كه آدم و حوا، فرزند انسان هاي ديگري بودند. اما ديگران به دليل نداشتن رشد فكري، بشر غير مسئول بوده و تنها آدم و حوا از ميان آنها انتخاب شدند و مسئوليت يافتند. صاحبان چنين تفكر، به برخي از آيات قرآن كريم استشهاد بلكه استدلال نموده اند كه اجمالاً به نقل بعضي از آنها اشاره مي‏ شود.
دليل و شاهد اول كه بر اين نظر، اقامه شده آن است كه خداوند به صورت جمع، انسان ها را خطاب كرده و مي‏ فرمايد: شما را آفريديم و صورتگري كرديم، سپس به فرشته ها فرمان سجده براي آدم داديم: (و لقد خلقناكم ثم صوّرناكم ثمّ قلنا للملائكة اسجدوا لِآدم... )[سوره اعراف ،آيه 11].
با توجه به معناي كلمه «ثمّ» (سپس)، معلوم مي‏شود كه خداوند ابتدا جمع انسان ها را آفريده و سپس آدم (عليه السلام) را از آن ميان برگزيده و سجده بر او را به فرشتگان فرمان داده است.
پاسخ اين استدلال آن است كه كلمه «ثُمَّ» همه جا دلالت بر ترتيب وقوعي ندارد و گاهي ترتيب در گزارش را مي‏ رساند. مثلاً خداوند در جايي ابتدا از فرستادن قرآن سخن مي‏ گويد و با اشاره به بركت‏هاي حاصل از انزال قرآن، مي ‏فرمايد: (و هذا كتاب أنزلناه مبارك مصدّق الّذي بين يديه و لتنذر اُمّ القري و من حولها... )[سوره انعام، آيه 92]. آنگاه با كلمه «ثُمَّ» از انزال تورات كه ديرزماني پيش از قرآن كريم، فرو فرستاده شده است، خبر مي‏ دهد: (ثم آتينا موسي الكتاب ... )[سوره انعام، آيه 154].
روشن است كه اين «ثمّ» دال بر ترتيب وقوعي، نيست؛ زيرا نزول تورات از حيث وقوع، مقدم بر نزول قرآن است. اما بر اساس نكته اي از فرستادن قرآن، پيش از فرستادن تورات، ياد شده است. پس اين تقديم فقط از حيث گزارش است و اين گونه ترتيب را «ترتيب ذكري» گويند.
درباره خلقت انسان ها نيز وقتي قرآن كريم سجده بر آدم را با «ثم» در مرحله دوم بيان مي‏ كند، ترتيب در ذكر را اراده كرده است، نه ترتيب در وقوع را.
شاهد دوم كه براي گزينش آدم و حوا از ميان انسان هاي ديگر ارائه شده است، آيه اي است كه ابتدا دو نحوه خلقت انسان (از گل و از آب) را متذكر شده و سپس با كلمه «ثُمّ» از تسويه و دميده شدن روح الهي در موردي ويژه، خبر مي‏ دهد: (...و بدأخلق الإنسان من طين  ثمّ جعل نسله من سلالة من ماء مهين  ثم سوّاهُ و نفخ فيه من رُوحه... )[سوره سجده، آيات 7 ـ 9].
پس نخستين مرحله، آفرينش انسان از گِل بوده و بعد، نسل انساني را از آب (نطفه)، استمرار بخشيده و آنگاه از ميان انسان ها آدم ابوالبشر را جهت دميدن روح الهي برگزيده است.
پاسخ اين كلام نيز روشن است. زيرا اين آيه شريفه، خود آدم را آفريده شده از گِل مي‏داند و نسل او را از نطفه او مي‏ شمارد و بعد از اين از دميدن روح الهي در او سخن مي‏گويد، كه نفخ روح در خود آدم بعد از پديد آمدن وي از گِل و نفخ روح در نسل او پس از پديد آمدن آنان از آب (نطفه) بوده است.
شاهد سوم در اين زمينه، استشهاد به آيه اي است كه قرآن كريم آدم، نوح، آل ابراهيم و آل عمران را به عنوان برگزيده هاي الهي اعلام مي‏كند: (إن الله اصطفي آدم و نوحا و آل إبراهيم و آل عمران علي العالمين)[سوره آل عمران ،آيه 33].
همچنان كه نوح و آل ابراهيم و آل عمران (عليهم السلام) هر كدام از ميان جمعي از انسان ها انتخاب شده اند، آدم (عليه السلام) نيز بايد چنين باشد و اين جز به فرزند بودن او براي انسان‏هايي ديگر نخواهد بود. يعني در هر عصري انسان‏هايي بوده‏اند كه خدا وند از ميان آنها افرادي را برگزيد و يكي از آن برگزيده‏ها حضرت آدم (عليه السلام) است. پس در زمان حضرت آدم (عليه السلام) افرادي از بشر بوده اند.
پاسخ اين ادعا هم آن است كه گرچه لازمه هر «إصْطِفا» و انتخاب و از جمله، اصطفاي آدم، وجود جمعيتي به اصطلاح، «مصطفي عليهم» است، اما آيه مزبور دليل بر اين نيست كه خداوند آدم را از همان ابتدا از ميان گروهي و جمعيتي برگزيد، بلكه مقصود آن است كه: خداوند نسبت به كل عالميان، آدم و نوح و آل ابراهيم و آل عمران را انتخاب كرد. پس «مصطفي عليهم»، جهان و جهانيان و همه موجودات بشري هستند و آدم و نوح و... به جهت خصوصيتي كه دارند، مصطفاي هستي و برگزيده خلقت اند.
بنابراين بهترين پاسخ به اين شواهدِ مطرح شده، همان آيه 59 از سوره آل عمران است كه آدم را آفريده از خاك مي‏ داند و با اين حقيقتِ قابل قبول براي مسيحيان، حضرت عيسي را نيز مخلوقي بدون پدر اعلام مي‏ كند و هر گونه استبعاد يا استحاله اي را با توجه به قدرت غيبي و مطلق الهي، مطرود مي‏ داند.

منبع: كتاب صورت و سيرت انسان در قرآن، حضرت علامه جوادي آملي مدظله، ص25-31

مقدمه
سودمندترين بحث
غالب علوم اسلامي، سودمند است، اما آن علمي كه مستقيما با شناخت جان آدمي و فضيلت، رذيلت، سعادت، شقاوت، بهشت، دوزخ و سرانجام، جلال و جمال انسان ارتباط دارد، گذشته از جنبه علمي و آموزشي، داراي صبغه عملي يعني تزكيه و تهذيب نيز هست؛ از اين رو اثري سودمندتر از ديگر بحثها داشته و مسئله معرفت نفس كه انسان را به معرفت رب هدايت مي‏كند با شناخت حقيقت انسان، پيوند عميق تري دارد.
رابطه انسان شناسي با علوم گوناگون
بحث انسان شناسي، علاوه بر اهميت اخلاقي و ضرورت انطباق كارهاي انسان از آن جهت كه انسان است با حدود ترسيم شده در قرآن، از جهتي ديگر نيز داراي اهميت است و آن، تأمين اصل موضوعي براي همه علوم انساني از حكمت و كلام و عرفان گرفته تا ادبيات، هنر، اقتصاد، سياست، فقه، حقوق، جامعه شناسي، روان شناسي و...
ترديدي نيست كه هيچ علم انساني بدون شناخت انسان، به دست نمي‏ آيد و چون حقيقت انسان را روح او تشكيل مي‏ دهد، بدون شناخت روح و روان انسان، شناسايي او ناممكن است و چون روح انسان، مجرّد است، بدون هستي‏ شناسي و معناي وجود مجرّد، شناخته نمي شود؛ زيرا در بحث هستي‏ شناسي، دو نحوه وجود مجرّد ومادّي و احكام و لوازم هر كدام، مشخص مي‏ شود.
هستي‏ شناسي نيز در حدّ خود، وابسته به جهان بيني الهي است. چون در جهان بيني الهي معلوم مي‏گردد كه در نظام هستي يك موجود واجب، به نام خدا، هست و بقيه همگي به عنوان فيض خدا از او نشأت گرفته اند. پس مسير شناخت انسان از جهان بيني الهي به هستي‏ شناسي و از هستي‏ شناسي به انسان شناسي، منتهي مي‏شود و اين شناخت، اصل موضوعي و پيش فرض همه علوم انساني، قرار مي‏گيرد و از همين زاويه، نقش حلال و حرام در مباحث اقتصاد و ديگر علوم انساني به خوبي روشن مي‏ گردد.
اما انسان شناسي نسبت به علوم تجربي، گرچه ارتباط مبدأي ندارد ولي بهره برداري از علوم تجربي نيز چون درقلمرو انسانيت انسان است به انسان شناسي متكي است و بخشي از علوم تجربي كاملا به انسان شناسي، وابسته است.
مثلا در پزشكي، شناخت درد و درمان و معالجه انسان، بدون انسان شناسي ميسر نيست؛ زيرا همان گونه كه سلامتي‏هايي برتر از حد فرشتگان براي او هست، چنانكه قرآن درباره ابراهيم خليل از سلامت قلب او با عظمت ياد كرده و مي‏ فرمايد: (و إن من شيعته لإبراهيم  إذجاء ربّه بقلبٍ سليمٍ)[سوره صافّات، آيات 83 ـ 84] بر همين منوال، بيماري‏هايي در انسان يافت مي‏شود كه در هيچ حيواني ديده نمي‏ شود.
قرآن در اين زمينه به بيماري قلبي برخي، اشاره ها دارد. مثلا كساني را كه با شنيدن صداي نامحرم تحريك مي‏ شوند و به طمع مي‏ افتند، گرفتاراني از اين دست مي‏ شمارد و همسران پيامبر را از نازك كردن صداي خويش در مقابل آنها بر حذر مي‏ دارد: (... إن اتّقيتنّ فلا تَخْضعْن بالقوْل فيطمع الّذي في قلبه مرض)[سوره احزاب، آيه 32].
براي علاج چنين موجودي بايد راه درمان را چنان پيمود كه بدنش در خدمت روح ملكوتي او قرار بگيرد و اين حقيقت در دامپزشكي، مفهومي ندارد.
انسان روزي را در پيش دارد كه نه مال، ياريش مي‏ رساند و نه فرزند و تنها گوهر پذيرفتني از او قلب سليم است: (يوم لا ينفع مال و لا بنون  إلاّ من أتي اللهَ بقلبٍ سليمٍ)[سوره شعراء، آيات 88 ـ 89] البته اموري كه صرفا به طبيعت انسان باز مي‏ گردد بيرون از اين بحث است؛ زيرا بدن طبيعي نسبت به حقيقت انسان بيش از سايه اي به حساب نمي‏ آيد و سرانجام هم پوسيدني و تغيير و تبديل شدني است.
بنابراين اگر كسي حقيقت انسان را جان او كه موجودي ملكوتي است بداند كه: «أصل الإنسان لبّه»[بحار، ج 1، ص 82، ح 2] و اين موجود ملكوتي را بر اساس هستي‏ شناسي توحيدي بشناسد و هستي‏ شناسي توحيدي را در سايه معرفت خدا شكل بدهد، در معالجه انسان هرگز او را با دام يكسان نمي‏ بيند و سخن از بيماري‏هاي مشترك بين انسان و دام به ميان نمي‏ آورد و براي شناسايي درمان انسان، به حيوانات آزمايشگاهي، متوسل نمي‏ شود و از هر دارويي استفاده نمي‏ كند؛ زيرا هر غذا و داروي ناپاك و مصرف شده به وسيله انسان، در دو قوس نزول و صعودِ او، تأثير اساسي و ظهوري تغييرناپذير دارد.
در قوس نزول، تنزّل كرده و به صورت نسل او ظهور مي ‏كند و فرزنداني ناصالح، تحويل مي‏ دهد. بر همين اساس امام صادق (عليه السلام) مال حرام را در نسل‏هاي آينده انسان، مؤثّر مي‏ دانند ومي‏ فرمايند: «كسب الحرام يبين في الذّرّية»[كافي، ج 5، ص 124، ح 4].
در قوس صعود نيز همين غذا و داروها به انديشه، تبديل مي‏ گردد. هرگز خوردني‏ها و نوشيدني‏هاي حرام، برهان عقلي و عرفان نظري نمي‏شود. بلكه در سير صعودي خود به مغالطات، شبهات، موهومات، رسومات و رسوبات جاهلي تبديل مي‏ گردد؛ از اين رو بزرگاني همچون «بوعلي سينا» تعهّد سپردند كه هرگز براي درمانِ بيماري از شراب استفاده نكنند.
در مقابلِ انبيا، كم نبودند گمراهاني كه با آن همه مغالطه ها و موهومات، خود را صاحب برهان ناب و بينايي كامل مي‏ ديدند و فرستاده خدا را گاهي به سفاهت و كم خِردي متّهم مي‏ كردند: (إنّا لَنَراكَ في سفاهة)[سوره اعراف، آيه 66] و گاهي به انحراف و گمراهي: (إنّا لنراك في ضلال مبين)[سوره اعراف، آيه 60].
اما با توجه به اين كه (لَنَراك) يعني ما چنين مي‏ بينيم، خداوند بر اساس برهان در پاسخ مي‏ فرمايد: آنها كه نابينايند، چگونه ادعاي ديدن دارند: (انهم كانوا قوما عمين)[سوره اعراف، آيه 64].
در اين جهان، مدعيان دروغين نبوّت با «نحله هاي» خود ساخته به مبارزه با «ملّت هاي» انبيا آمده اند ودر اين بحثِ «مِلَل و نِحل»، انسان هاي فراواني همواره گرفتار بوده اند. اما در قيامت، همه راستگو و صادق اند و بسان انسان خفته، همه اعضا و جوارح از حيطه اختيار آنها خارج و تنها ملكات و سجايا و اوصاف انساني كه هرگز اهل دروغ نيست، سخن مي‏ گويد بلكه هر كسي با لحن قول خود شناسايي مي‏ شود، آن گونه كه رسول خدا (صلي الله عليه و آله و سلم) در دنيا صاحبان نفاق را با لحن كلامشان، مي‏ شناخت و قرآن كريم در اين باره، چنين مي‏ فرمايد: (ولتعرفنّهم في لحن القول)[سوره محمّد (صلي الله عليه و آله و سلم)، آيه 30].
البتّه تعبير اين آيه شريفه خطاب به پيامبر اكرم (صلي الله عليه و آله و سلم) چنين است كه: «اگر خدا مي‏ خواست، منافقين را با لحن قول مي شناختي و اين دلالت بر فعليّت شناخت، ندارد. امّا با توجّه به آيه 94 سوره توبه كه مي فرمايد: (وسيري اللّه عملكم ورسوله) معلوم مي‏ شود كه خدا چنين اراده اي داشته و رسولش را حتّي با توجّه به ظاهر منافقين، بر درون آنها آگاه كرده است.
نتيجه اين بحث، آن است كه انسان شناسي نه تنها در علم اخلاق و رهيابي به كيفيت تزكيه روح و تضحيه نفس، مؤثّر است بلكه از پيش‏فرض‏هاي علوم مختلف نير بوده و با تثبيت آن مسايل بسياري از علوم انساني و تجربي كار آمد خواهد شد.
ما صاحب هر رشته از رشته هاي علو م باشيم، سرانجام آن را رها مي‏كنيم و عازم سفر به ديار ابدي خواهيم بود و در اين سفر بايد چيزي به همراه داشته باشيم. بهترين توشه اين راه، علم صائب و عمل صالح است و بهترين راه عالم شدن، خداشناسي است و مهم ترين و نزديك ترين راه خداشناسي نيز خود شناسي است. اگر انسان، خود را شناخت، ذات اقدس اله را بهتر و آسان‏تر مي‏ شناسد و اسماء و صفات و افعال و آثار او را مي‏ فهمد و هميشه به ياد او خواهد بود.

منبع: كتاب صورت و سيرت انسان در قرآن، حضرت علامه جوادي آملي مدظله، ص21-25

سخن ناشر
صحيفه راقي انسان در رقيمه عالي قرآن جايگاهي رفيع و پايگاهي منيع دارد. اوراق دفتر انسان را تنها با قلم وحي بايد نوشت و الواح طور انساني را صرفاً با كِلك قرآني بايد به تصوير كشيد. آنان كه با قلم جهل و مركب ضلالت به حكاكي تصوير انسان نشسته و از اين فرشته انسي، ديوي مخوف تراشيده‏ اند به كدامين منطق سرسپرده ‏اند؟
انسان، كه با صورتي ناسوتي و چهره‏اي مُلكي ظاهر شده سيرتي لاهوتي و سيمايي ملكوتي دارد و اگر عدّه ‏اي بتوانند در صورت و ظاهر او تصرّف كنند به سيرت و باطن او راهي ندارند و همواره در مقابل اين پديده پيچيده و هزارچم ناتوانند.
تنها پرده‏ نشينان ساحت غيب و ساحل‏ گيران صحراي شهودِ يار مي‏توانند گلستان وجود آدمي را كه در سرادق رحماني نهفته است وصف كنند و در پرده حضور قرآن، به نمايش گذارده، جهان را به تماشاي آن جام جميل و آن يار فريد فرا خوانند.
انسان، كه برآيند ملك و ملكوت است از سابقه ازلي و لاحقه ابدي برخوردار است؛ وجود الهي او در علم ربوبي با ايجاد آن ذات يكتا از باغ ملكوت گذشت و بر شاخه ناسوت نشست؛ دو دست عطاي الهي به كارآمد، با دستي مُلك و با دست ديگر ملكوت را، با كفي خلق و با كف ديگر اَمر را برتاباند و عصاره انسان را از آن نماياند.
جانمايه انساني، نفس نفيس او است كه گوهر يكدانه صدف عالم است، نفسي كه قطيعه الهي و لطيفه ربوبي است به حدّي قابل و تا جايي كامل است كه اجنحه وجوديش فرش و عرش را زير پر گرفته و بر چهارگوش سبعيّت، شيطنت، بهيميّت و ملكيّت سايه افكنده و به هر سويي كه بال گشايد موجودي كامل مي‏ آيد.
انسان كه عصاره هستي است و به لحاظ هدف الهي و غايت اقصاي خود به سوي محبوب و معشوق در حركت است، قطره ‏اي است كه تنها وصول به درياي هستي را مي‏ جويد و موجي است كه آسودگي خود را در لقاي الهي ديده و تنها به ياد او آرام مي‏ گيرد. خلافت الهي سكويي است براي پهلو گرفتن در عنديّت الهي. حشمت و جلال انساني و سلطنت واقتدار آدمي زماني به كنار مي‏ آيد كه انسان مقام (عند مليكٍ مقتدر)[سوره قمر، آيه 55.] را در آغوش آورد.
با گام نهادن در وادي سلام و استقرار در دار قرار، كشتي انساني بر طور جُوديّ پهلو مي‏گيرد و آن بي‏كرانه هستي در تجلّاي صفاتي خود حبيب خويش را به پيش مي‏ خواند و در سِدره از او پذيرايي كرده و او را در مَضيف صِيام به افطار فطر مكرَّم مي‏كند و در آن عيد بزرگ ساغر ماسِوي شكسته و خم خانه ماعدي ريخته و تنها سرمستان باده توحيد مشتاقانه ساغر به هم مي‏زنند و رقص كنان شراب طهور مي‏نوشند و در عالم اله مدهوشند و اين همان طوباي هستي و حيات مُثلاي انساني است. گوارا باد بر واصلان ساحل هستي و نايلان كرانه رحمت: (كلوا واشربوا هنيئاً بما أسلفتم فِي الأيام الخالية)[سوره حاقه، آيه 24].
تنها توشه راه و عصاي كارا، عنصر عظيم تقواست كه كرامت عنداللهي را به همراه داشته و انسان را به محوريّت تقوا، كريم مي‏ گرداند.
تا انسان جايگاه عظيم خود را نشناسد و گستره وجودي خود را نداند قطعاً نمي‏ تواند از چنگال طبيعت رسته و در بارگاه قدس مأوا گزيند.
دو صف همواره در برابر يكديگر، انسان را به خود فرا مي‏ خوانند: صف انبيا و اوليا و در برابر، لشكر شياطين و كفار. انبيا با به دست گيري عقل و وحي، و شياطين با به كف گيري شهوت وغضب؛ هر يك انسان را به سوي خود دعوت مي‏ كنند.
بشريت امروز به بحراني گرفتار و به مردابي دچار است كه رهايي از آن بسيار دشوار و نجات از آن به مراتب مشقت بار است. اگر تا ديروز دشمنان انسانيت با به اهتزار درآوردن پرچم شهوت و غضب فاتحانه بر سرزمين قلب و عقل مي‏تاختند، امروزه با حربه ديگر به ميدان آمده و با تشويش عقل و اضطراب قلب در ناكارآمدي آن مي‏ كوشند.
امروز دستان تعدّي و تجاوز، از آستين شيطنت به درآمده و خودِ عقل و انديشه‏ هاي خالص آن و نيز وحي و افكار ناب آن را نشانه رفته و در پي آنند كه فطرت انساني را با حجاب‏هاي ابهام، به ورطه انكار برند و با القائات ناصواب هاله‏ هاي تيرگي و زنگارهاي كدورت را بر قرصِ عقل و بدرِ وحي كشند.
رسالت سنگين امروز دين مداران و ساحل نشينان عقل و وحي، از سويي زدودن پرده‏هاي ابهام و برطرف كردن حجاب شبهه و سئوال، و از جانب ديگر، برافروختن قمر عقل و پرفروغتر ساختن شمس وحي است.
با چنين نگرشي بهتر مي‏ توان نقش حوزه ‏هاي علوم و معارف الهي و اسلامي را دانست و در ميزان تأثير و كارآمدي آن نيز داوري كرد. زيرا تاريخ پربار علوم اسلامي گواهي صادق است كه در هر دوره از حيات اسلامي، چگونه از مرزهاي عقيده، اخلاق، احكام و حدود الهي توسط عالمان و انديشمندان صالح و متعهد، با تمام توان، پاسداري شده است، تا بدانجا كه در هر ميداني كه براي دفاع از دين گشوده شد، بي‏ استثنا، حضور فقيهان و عالمان الهي، در تبيين، تثبيت، تعليل و تحكيم اركان معرفتي و اعتقادي مؤثر و سودمند بوده و هيچ جهاد علمي و عملي براي حراست از عقايد الهي صورت نپذيرفته مگر آن كه رايت آن به دوش انديشمندان، حكيمان، متكلمان، عارفان، فقيهان و محدّثان وارسته مجاهد استوار گشته و خون پاك آنان بر تارك تاريخ، درخشيده و به تعبير امام خميني (رضوان الله تعالي عليه)، «افق فقاهت را گلگون كرده است»[منشور حوزويان؛پيام حضرت امام خميني (قدس سره) به حوزه‏هاي علميه؛ 3/12/1367]. اين حقيقت تاريخي، در حوزه‏ هاي علميِ وابسته به اهل بيت رسول خدا (صلي الله عليه و آله و سلم) درخشنده‏ تر و گوياتر است.
در عصر حاضر، نهضت رجوع به قرآن و پي گيري مباحث تفسيري، توان بيشتري يافت و با جهاد علمي مفسر بزرگ، علامه طباطبايي (رضوان الله عليه) ميدان جديدي گشوده شد و با پيروزي انقلاب اسلامي در آخرين سالهاي قرن چهاردهم هجري، هزاران قرآن پژوه مشتاق را به سوي حوزه ‏هاي علوم اسلامي و به ويژه تفسير قرآن، فرا خواند.
از جمله آن نهضت تفسيري، مجموعه حاضر است كه با نگرشي انسان شناختي، به دقت در قرآن كريم پرداخته و به شيوه گفتاري، جان و دل هزاران دانشجوي جوان را صفا داده و نواخته است. همانان كه از سراسر ميهن اسلامي، به بارگاه كريمه اهل بيت (عليهم‏السلام) و حوزه مقدس قم مي‏ شتافتند و شب‏هاي جمعه را در محضر استاد مؤلف، به درس قرآن مي‏ نشستند.
اين مجموعه در دو جلد، تحت عنوان: «صورت و سيرت انسان در قرآن» و «حيات حقيقي انسان در قرآن» تدوين شده است. كتاب حاضر يعني جلد نخست انسان در قرآن، به بخش هاي مختلف هستي انسان پرداخته و جهات وجودي او را نمايان مي‏ سازد، و پس از تعريفي جامع و قرآني از انسان به جلوه‏ هاي گوناگوني از زيبايي‏هاي بي‏ بديل انسان مي‏پردازد. از يك سو، رفتار خدا با آدمي را به تصوير مي‏ كشد كه چگونه با هزاران چشمِ گشوده، آدمي را به شهود مبدأ هستي دعوت مي‏كند و شاهدان اين بزم ملكوتي را به دست افشاني و غزلخواني مي‏ خواند كه:
با صد هزار جلوه برون آمدي كه من                                   با صد هزار ديده تماشا كنم تو را
از سوي ديگر، به گستره نصيب انسان از علم الهي، اشاره مي‏ كند كه چگونه سرآغازخلقت او از تعليم اسما شروع شده و در نيمه راه، آدمي را هم نشين فرشتگان كرده و سپس او را بر كرسي تعليم ملائكه نشانده و مسجود فرشته‏ اش ساخته و اين سان سير علمي انسان تا خلافت الهي را براساس اسفار اربعه، امتداد بخشيده است.
از طرفي ديگر، با بيان لطيفه‏ هاي الهي كه از وراي آيات خلافت انساني مي‏ درخشد و بسان نجم ثاقب، سرگشتگان كوي دوست را به سوي مقصد، هدايت مي‏ كند، كاروان بشريت را به مدار جانشيني خدا، فرا مي‏ خواند و قائد اين قافله عشق را براي هر دوره از حيات بشري، تعيين مي‏ كند كه اين قافله، ره گُم نكند و «سرخوش از ميكده با دوست به كاشانه رود.»
از ديگر سو، براساس كريمه (ولقد كرمنا بني آدم... وفضلنا هم علي كثيرٍ ممّنْ خلقنا تفضيلاً)[سوره اسراء،آيه 70] هم از كرامت‏ هاي آشكار و پنهان خدا نسبت به انسان سخن مي‏ گويد، هم دامنه فضيلت انساني را به تصوير كشيده و مسندنشينان بزم كرامت و فضيلت الهي را به تماشا مي‏ گذارد و هم از كتاب انسان سازي يعني قرآن كريم به عنوان برنامه‏اي كه مبدأ و مسير و پيك و منتها و سرتاپاي آن كرامت است، ياد مي‏ كند.
سرانجام نيز به جايگاه دين در هويت انسان، اشاره كرده و بر نقش چشم ناپوشيدنيِ امامت و رهبري الهي براي رساندن انسان به مقام عنداللهي و اوج خلافت الهي، تأكيد مي‏ ورزد.
براين اساس، در يك جمع بندي كوتاه مي‏ توان گفت: كتاب باارزش «انسان در قرآن» مي‏ كوشد تا از دو جنبه علمي و عملي به تعريف انسان از ديدگاه قرآن بپردازد و با تشريح دو نحوه خلقت آدمي، اصل و فرعِ او را تبيين كند.
در اين كتاب، انسان به كوه بلندي مانند شده است كه دامنه زيبا و سرسبز آن از طبيعت آدمي حكايت دارد و هر چه از اين دامنه فراتر رويم و سير عموديِ معرفت را تداوم بخشيم، چشم اندازها پرشكوه‏تر و منظره‏ ها ديدني تر مي‏شود و در منتهي اليه صيرورت و بلنداي قله انسانيت، مي‏توان به غايت بينايي و نهايتِ زيبايي يعني شهودِ جمالِ حق و لقاي محبوب مطلق، واصل شد.
در پايان، اين مركز بر خود فرض مي‏ داند، از سعي و جهد صديق فاضل و ارجمند، جناب آقاي غلامعلي امين دين كه به حق در تحقيق و تنظيم اين كتاب، خالصانه و در كمال دقّت و نيز با پيگيري علمي مستمر در محضر حضرت استادِ مؤلّف بر غنا و گستردگي مطالب آن افزوده و در ايجاد اثري اين گونه پربار و كامل، نقش مؤثر داشته‏ اند، تقدير لازم را اعلام دارد و براي ايشان و مجموعه‏ اي كه در به ثمر رسيدن اين اثر، سهيم بودند از درگاه خالق قرآن و انسان عاجزانه تقاضاي قبول و اجر نمايد.
از آنجا كه اين خيرات و بركات در سايه نظام جمهوري اسلامي شكل مي‏ گيرد، براي بنيانگذار نظام، امام خميني (ره) و شهيدان والا مقام، طلب رفعت مَقام و علو مُقام داشته و براي رهبري معظّم انقلاب حضرت آيةالله خامنه‏ اي (مد ظلّه العالي) طول عمر همراه با صحت و سلامتي، بهره‏مندي از امدادهاي الهي و حمايت هاي ولايي حضرت وليّ عصر، حجة بن الحسن العسكري (عج) را تمنّا داريم.
مركز نشر اسراء

منبع: كتاب صورت و سيرت انسان در قرآن، حضرت علامه جوادي آملي مدظله، ص13-19

هدف از خلقت انسان چه بود و چرا انسان خلق شد چرا بعضي از انسان ها فقيراند بعضي ثروتمند، چرا بعضي از انسان ها دچار بيماري بدبختي و بعضي ديگر چنين نيست آيا ممكن بود كه خداوند انسان را نه خلق مي كرد و نه اينطور بعضي از آنها را دچار اين بدي ها گرفتاري ها مي كرد اگر خلق كرد چرا گناه خلق شد چرا شيطان خلق شد چرا جهنم و بهشت مي توانست تعدادي تراكتور و كاميون خلق كند چون اينها بهتر مي توانند فشار و مشكلات را تحمل كنند؟

فلسفه سختيها مشكلات بلاها
اين پرسش از مسائل مهم در حوزه دين پژوهي است كه همواره ذهن متفكران ديني را به خود مشغول ساخته است كه چرا تبعيض وجود دارد؟ فناها و نيستي ها براي چيست ؟ نقصها وكاستي ها وآفات وبلاهاچرا وجود دارد؟وبطور كلي علت شرور(شرها)درعالم چيست؟
انديشمندان ديني پاسخهاي متعددي به اين پرسش يا پرسشها داده اند .
1-سختيها(شرور) لازمه جهان مادي وطبيعي است
لازمه عالم ماده علاوه بر محدوديت وجودي,تزاحم وتضاد است.ممكن نيست كه عالم ماده بي تزاحم وتضاد آفريده شود.وجود آتش در مجموع خير است ومي تواندبراي زندگي آدميان مفيد باشد اما گاه زيان نيز مي رساند ودرد ورنج نيز مي آفريندونمي شود كه آتش باشد ونسوزاند.
اگر خواهان زندگي دنيوي هستيم ومي خواهيم از نعمتها ولذايذ دنيوي بهرمند باشيم,بلكه آنراسكوي پرش خود به بهشت برين وكوي نيكبختي قرار دهيم,مي بايست در اين دنيا متحمل وپذيرنده لوازم آن نيز باشيم.اگر توقع داريم از آتش,حرارت بدست آيد ,اين حرارت ذاتي آتش است, در سرما وگرما هيچ گونه تبد ل وتغييري در آن ايجاد نمي شود, همين طوري كه چوب را مي سوزاند واز حرارت آن انسان به انواع مختلف بهره مند مي گردد,نيز گاهي خانه اي رابه كام خود فرومي برد. نمي توان گفت در موارد ضرر آتش,حرارت وسوزندگي نداشته باشد.ونمي توان آتش را از چرخه زندگي حذف نمود بعلت مشكلاتي كه در بعضي از موارد پيش مي آورد همچنانكه اتومبيل رانيز نمي توان از زندگي حذف كرد با اينكه در مواردي حركت اتومبيل تزاحم و تنازع با حركت انسان پيدا مي كند وسبب مرگ انسان مي شود واين لازمه زندگي مادي است كه ماشين بايد حركت كند وانسان نيز به فعاليت خود ادامه دهد وگاهي هم بايكديگر تصادم داشته باشند آيا حركت اتومبيل شر است يا حركت ما ؟هيچكدام شر نيستند لكن اقتضاي عالم مادي اين است كه مشكلي پيش بياورد كه ما از آن تعبير به شر مي كنيم بديهي است رعايت مقررات مي تواند در كاهش تصادفات موثر باشد اما بطور كلي نمي توان جلوي آنرا گرفت.
لازمه جهان مادي تزاحم وتضاد ,بيماري,تفاوت ,تصادف,محروميت از بعضي منافع,پيري ومرگ و...وبسياري ديگر از اموري است كه ما با ديد خود تعبير به نقص وشر مي كنيم.
مثال ساده وروشن انسانها كنار درخت سيبي قرار گرفته اند كه هر كس برحسب استعداد وتوان خود از آن بهره مند مي شود واگر كسي دير بجنبد دست خالي بر مي گرددالبته اگر انسانها رعايت عدل وانصاف را بكنند به همه مي رسد ولي در هر صورت گاهي منافع افراد با هم تزاحم پيدا مي كند حال كسي كه محروم شده وخود را در سختي ورنج مي بيند چه كسي مقصر است؟اين خاصيت جهان مادي است كه گاهي در تزاحم منافع عده اي محروم مي شوند .
وجود تزاحم وتضاد در عالم مادي وحاكميت سنتهاي لا يتغير الهي بر پديده هاي جهان يعني حاكميت نظام علت ومعلول واينكه گردش كارهاي جهان خارج از اين شيوه نيست ,اين دو موضوع اقتضائاتي دارد كه تخلف نا پذيرند زيرا لازمه اين جهان مادي است ونمي توان جلو تاثير آنرا گرفت آتش اقتضاي سوزاندن دارد گاهي ممكن خانه يا فردي را بسوزاند واو به رنج وسختي بيفتد اصل عليت وتزاحم سبب رنج اين فرد شده است.
ازدواج دو فردي كه ناسازگاري خوني دارند يا يكي از آنها به بيماري مسري مبتلا است باعث مشكلاتي براي آنها و فرزندانشان مي شود وممكن است نقصي در خلقت آنها ايجاد شود كه سبب رنج طولاني براي پدرومادروفرزند مي گردد,تاثير اصل عليت وسنخيت بين علت ومعلول اين اقتضا را دارد ونمي توان مانع آن شد حال بايد ديد مسئول اين رنج وسختي كيست؟
بديهي است اگر والدين دقت مي كردند اين مشكل پيش نمي آمد.
فردي كه در كنكور شركت مي كند وبدليل كمي تلاش ,يا محدوديت ظرفيت پذيرش موفق به راهيابي به دانشگاه نمي شود ودچار رنج وسختي مي شود ومي گويد چرا دعاي من مستجاب نشد و... اين فرد بايد درست بررسي كند كه علت نا كامي اوچه چيزي بوده است اگر خوب درس خوانده وبا آمادگي در آزمون شركت كرده بايد بداندتزاحم منافع ومحدوديت سبب اين مشكل شده ومردم كنار درختي قرار گرفتند كه ميوه محدودي دارد وخواه ناخواه عده اي دست خالي بر ميگردند وكسي مقصر نيست ومي توانست طوري برنامه ريزي كند كه زودتر برسد ميوه خود را بچيند.
در هر صورت كنار خيرهاي فراوان,شرهاي اندكي هم ايجاد مي شود كه لازمه جهان مادي است ونمي شود بخاطر شرور اندك از خلقت عالم ماده صرف نظر كرد.
آتش خيرات بي شماري دارد ,آيا درست است كه بخاطر شر اندكي كه ممكن است در پي داشته باشد آتش خلق نشود؟ترك خير كثير به دليل شر قليل ,با فيض الهي منافات دارد,زيرا ترك خير كثير به دليل شر قليل,خود شر كثير محسوب مي شود. جهان ماده تلازم اجتناب نا پذيربا شرور دارد وهمچنان كه گفتيم اقتضاي عالم ماده , بيماري ,محدوديت, پيري ,فقر,ضعف ومرگ است.بايدبا بررسي عميق ديد كه كداميك از اينها شر هستند .ومسئول ايجاد هر كدام چه كسي است؟
مسئول بسياري از مشكلات خود ما هستيم كه با رعايت بهداشت وبرنامه ريزي بهتر مي توانيم از بروز آنها جلو گيري كنيم.
2-شر ناشي از جزئي نگري است.
عامل اصلى شبهات و ابهامات اين است كه از ديدگاه محدود و زمينى به نظام هستى بنگريم و لذا در سايه اين نگرش قياسى به بن‏بست مى‏رسيم زشتى و زيبايى - سختى و آسايش - فقر و ثروت - مفيد و مضر - تقدم و تأخر و دهها امور مشابه آن حاصل قياس و سنجش زمينى و محدود ما انسانهاست در حاليكه چه بسيار امور قياسى كه هيچ ارزش و مكانتى در كليّت نظام هستى ندارند. براى كودكى كه در باغى مشغول بازى است گل زيبا و لطيف است ولى خار و تنه درخت و سنگ سخت است و تيز و با صلابت و ناپسند و بى‏فايده چون آنها را در عرض هم قرار داده و مقايسه مى‏نمايد و لكن از ديدگاه يك باغبان آگاه و انسان حكيم خار و گل و تنه و ساقه و ريشه مكمل يكديگرند و اگر ساقه و سختى آن نباشد لطافت غنچه‏ها و طراوت شكوفه‏هاى درخت ميسر نيست.
از ديدگاه ما پرندگان خوش الحان زيبا و پسنديده‏اند و لكن مار و عقرب حيوانات وحشى ناپسندند و مضر در حاليكه ميزان مقايسه ما انديشه و تفكرات ماست. و اين ميزان خود مهره‏اى است در كنار ديگر مهره‏هاى عالم هستى. نظام وجود معلول مشيت خداى حكيم و عليم است و نظرات و برداشت‏هاى ما نقشى در تدبير خداوند ندارد. با در نظر گرفتن مطالب گذشته وقتى ظروف متفاوت قابليت انسانها را مشاهده مى‏كنيم اولين پرسش در ذهن ما كه حاصل مقايسه ظروف است اين مى‏باشد كه چرا اين شخص اينگونه است و ديگرى به گونه‏اى ديگر؟ چرا اين فرد در رنج است و ديگرى در آرامش؟ چرا اين انسان مريض است و آن ديگرى سالم؟ و مسلماً فرد مريض نمى‏تواند همچون انسان سالم و تندرست تكاليف خويش را انجام دهد و روشن است كه فقير همچون مرفه نمى‏باشد. در حاليكه آفريدگار نخواسته كه فقير همچون غنى باشد يا مريض و معلول جسمانى همچون سالم و تندرست مسير زندگى را طى نمايد بلكه از هر شخص (ظرف وجودى خاص) مطابق با قابليت و توان و استعداد او مسئوليت خواسته شده است (هر كه بامش بيش برفش بيشتر) و خداوند از همه نخواسته كه در كمالات و ارزش‏ها مساوى باشند چون ظروف متفاوت است. اما همه بايد در مدت عمر خويش ظروف قابليت خويشتن را مملو از كمالات تقواى الهى نمايند
- خوب و بد نسبي و مطلق حقايق مطلق را با حقايق نسبي نبايد اشتباه كرد . مـطـالعات ما درباره سود و زيان حوادث و موجودات اين جهان همواره نسبي است ,يعني مقياس سـنـجـش را در ايـن مـطـالعات وضع خود و كسانيكه سرنوشت آنها با ما ارتباط نزديك دارد قرار مـي دهيم :آنچه به سود ما است خوب و مفيد و آنچه به زيان ما است بد و مضر مي دانيم , وحساب نـمي كنيم كه فلان حادثه در سرنوشت ساير موجودات يا در صد سال آينده چه آثاري به بار خواهد آورد . در صـورتيكه ( مطالعات نسبي ) كه در چهار چوب شرايط و موضوعات خاصي صورت مي گيرد , هرگز نمي تواند ملاك ( قضاوت مطلق ) گردد
3-شر ناشي از آزادي انسان است
خداوند به انسان,نعمت آزادي واختيار ارزاني داشته تا مراحل كمال وسعادت رابا اختيار طي كند.برخي آدميان,با اختيار خود,اعمال شرورانه اي انجام مي دهندكه لازمه اين اعمال ,رنج وعذاب ديگران است .بنابر اين شر در جهان از شرارت انسان حاصل مي شود وشرارت انسان نيز ناشي از آزادي واختيار او است.
براه انداختن جنگها,غارت منابع كشورها,استفاده بيش ازحد سوخت هاي فسيلي كه باعث آسيب ديدن لايه ازن گرديده وسبب گرماي غير طبيعي كره زمين شده وسيلهاي ويرانگر را موجب گرديده ودر نتيجه مشكلات وسختيهائي براي انسانها ايجاد كرده وبيماريهاي صعب العلاج را به ارمغان آورده همه وهمه از آزادي بشر سر چشمه گرفته است.
4-مشكلا ت وسختيها سازنده هستند
نكته ديگر اينكه فكرمي كنيم كه: «آدمى در اين جهان بايستى آسوده و راحت باشد»، وقتى اين چنين نيست پس زندگى مفهومى ندارد.
ولى اگر قدرى عميق‏تر به حيات انسان بنگريم، خواهيم ديد كه رشد و سازندگى و تكامل مادى و معنوى انسان در زمينه سختى‏ها و رنج‏ها شكل گرفته و مى‏گيرد.
سختى‏ها و گرفتارى‏ها مقدمه كمال‏ها و پيشرفت‏ها است. ضربه‏ها جمادات رانابودمي سازد واز قدرت آنها مي كاهدولي موجودات زنده را تحريك ونيرومند مي سازد رشد و سازندگى و تكامل مادى و معنوى انسان در زمينه سختى‏ها و رنج‏ها شكل گرفته و مى‏گيرد. تمدن‏ها در نقاطى به وجود آمده‏اند كه شرايط زندگى دشوار بوده و انسان مجبور به مبارزه با طبيعت شده است.
رشد علمى مرهون درگير شدن بشر با مشكلات است. اگر بشر، جهانى همواره روشن داشت، هيچ‏گاه به فكر كشف الكتريسته نمى‏افتاد و اگر بيمارى‏ها وجود نداشتند، هيچ‏گاه اندام خود و عوامل مؤثر بر سلامت و يا بيمارى آن را نمى‏شناخت.
اين بناى كار جهان و متناسب با روندى است كه براى بشر در نظر گرفته شده است: لقد خلقنا الانسان فى كبد؛ ما آدمى را در رنج و فشار آفريديم، (البلد، آيه 4). پس كمال انسان در سختى‏ها است چه در عرصه مادى و چه در عرصه معنوى. اگر جهانى بدون مشكل در برابر انسان بود، آدمى به جهت خصوصياتش آن را بر هم مى‏زد تا مشكلى پديد آورد و آن را حل كند.
برداشتن رنج و مشكلات از زندگى بشر، مساوى با ركود و سكون او است؛ پس وجود مشكل، زمينه‏ساز رشد و پيشرفت بشر است
5-سختيها جنبه تنبه وبيداري دارند
. سختى و گرفتارى هم تربيت كننده فرد و هم بيدار كننده ملت‏ها است. سختى، بيدار سازنده و هوشيار كننده انسان‏هاى خفته و تحريك كننده عزم‏ها و اراده‏ها است. شدائد همچون صيقلى كه به آهن و فولاد مى‏دهند. هر چه بيش‏تر با روان آدمى تماس گيرد او را مصمم‏تر و فعال‏تر و برنده‏تر مى‏كند؛ زيرا خاصيت حيات اين است كه در برابر سختى مقاومت كند و به طور خودآگاه و يا ناخودآگاه آماده مقابله با آن گردد. سختى همچون كيميا، خاصيت قلب ماهيت كردن دارد جان و روان آدمى را عوض مى‏كند. اكسير حيات دو چيز است: عشق و آن ديگر بلا. اين دو نبوغ مى‏آفرينند و از موارد افسرده و بى‏فروغ گوهرهايى تابناك و درخشان به وجود مى‏آورند»5.
قرآن مي فرمايد: «هيچ پيامبري را به نقطه اي نفرستاديم مگر اين كه مردم آنجا را با سختي مواجه ساختيم تا تضرع كنند» (8) و فرمود: «و براستي قوم فرعون را به خشكسالي و كمي ميوه دچار آورد»نموديم تا متذكر شوند» و علي (ع) فرمود: «هر گاه خداوند نسبت به بنده اي اراده خيري داشته باشد، پس آن بنده گناهي كند، به دنبال آن گرفتاري اي پيش مي آيد و استغفار را به يادش مي آورد (9).
6-گرفتاريها نوعي آزمايش وامتحان الهي است
مصيبت‏ها و گرفتارى‏ها در زندگى انسان نوعى امتحان و آزمايش الهى است طبق آيات قرآن و روايات اهل‏بيت(ع) هيچ انسانى در دنيا خالى از آزمايش الهى نيست .آرى تا آزمايش نباشد و انسان در مقابل سختى‏ها قرار نگيرد ارزش مقاومت و تلاش او معلوم نمى‏گردد و مؤمن از غير مؤمن تمييز داده نمى‏شود. اولياء الهى از همه انسان‏هاى ديگر بيشتر با بلاها و گرفتارى‏ها دست و پنجه نرم كرده‏اند و هيچ يك از ما به اندازه آنها سختى نكشيده‏ايم در حالى كه آنها محبوب‏ترين خلق خداوند هستند پس اين‏گونه سختى‏ها و امتحان‏ها لطف خداوند كريم است.
7- بسياري از مصائب وبلاها كفاره گناهان هستند.
براساس آنچه از احاديث استفاده مي شود، خداوند گاهي مؤمنان را در دنيا به بلاها و رنج ها مبتلا مي كند تا اين گرفتاري ها كفاره گناهان آنان شود و در روز قيامت ديگر چيزي كه به خاطر آن عقوبت و كيفر شوند در كار نباشد و آنان را از نعمت خود برخوردار سازد، ولي افرادي كه كافر و مشرك هستند چنانچه برخي كارهاي نيك داشته باشند، پاداش آنان را در همين جهان به آنان مي دهد; در نتيجه، در آن جهان با دست خالي حاضر خواهند شد
گاهي عامل بلاها و گرفتاري ها، برخي از گناهان و شكستن سدها و حريم هاي الهي است. هلاك شدن برخي اقوام گذشته در تاريخ مانند قوم نوح، عاد، ثمود و ... از اين قبيل است. قرآن كريم در اين باره آيات زيادي دارد از جمله فرمود: «اگر اهل آبادي ها ايمان بياورند و تقوا پيشه كنند درهاي رحمت را از آسمان و زمين به روي آنها مي گشاييم، ولي آنها تكذيب كردند و ما هم آنها را به مجازات اعمال خودشان گرفتار ساختيم» (10).
و فرمود: «فساد در خشكي و دريا به خاطر اعمال مردم آشكار شد تا خداوند نتيجه برخي از اعمال آنها را به خود آنها بچشاند، شايد برگردند» (11) و آيه مورد پرسش مي فرمايد: «و هر مصيبتى به شما برسد به سبب دستاورد خود شماست و از بسيارى درمى‏گذرد» (12)
8–آفات وبلاها و سختيها سبب بالا رفتن درجه معنوي انسان مي شود
گاهي بلاها و حوادث تلخ زندگي براي دست يافتن به مقامات و درجات برتر و عالي است. گرفتاري ها و رنج و بلاي انبياء، ائمه (ع)، اولياء و پاكان از اين طريق قابل توجيه است و جمله معروف «البلاء للولاء؛ بلا براي دوستي و است»، در اين وادي قابل فهم و درك است. رنج هاي فراوان و بي شمار حضرت ابراهيم (ع) (14) و حضرت موسي (ع) (15)، يوسف صديق و حضرت خاتم(ص) كه فرمود: «هيچ پيامبري همچون من آزار نديد». با اين ديد قابل تفسير و تبيين است و امام صادق (ع) فرمود: «براستي براي بنده در پيشگاه الهي مقام و منزلتي است كه بدان دست نمي يابد مگر با يكي از دو خصلت: يا از بين رفتن مال او و يا گرفتاري در جسم او (بر اثر سيل و زلزله و ... )» (16)، به همين جهت مؤمنان بيشتر گرفتارند.
و در جاي ديگر فرمود: «خداوند بلند مرتبه به موسي وحي نمود كه موجودي نيافريدم كه نزد من از بنده مؤمنم محبوب تر باشد، پس براستي او را گرفتار مي كنم به آن چه براي او خوب است، او را عافيت مي دهم به آنچه براي او خوب است ... و من به آنچه باعث اصلاح امر بنده ام مي شود آگاهترم» (17).
و همين طور فرمود: «براستي شديدترين مردم از جهت بلا پيامبران اند سپس كساني كه از بعد از آنها قرار دارند، پس هر اندازه به انبياء شبيه تر باشند بلاهاي آنها نيز شبيه تر است» (18).
نتيجه اين شد كه هر كاري كه براي انسان پيش مي آيد و هر گرفتاري را كه دچار مي شود از طريق اختيار و اراده خود انسان است چون خداوند در اين عالم از طريق اسباب و وسيله كار مي كند نه مستقيم، منتهي همان گرفتاري ها گاه بر اثر گناهان و نتيجه آن ذلت و رسوايي و دوري از خداوند است و گاهي همان كاري كه انسان با دست خويش انجام مي دهد با عنايت خداوند باعث تنبه و آگاهي و يا ترفيع درجه و ... مي شود.
9-بعضي ازگرفتاريها لطف وعنايت الهي هستند
. شخص گرفتار بايد توجه داشته باشد كه بلاها غالباً از الطاف خاص الهى است و خداوند براى اين كه عنايت و توجه خاصى به او داشته كه او را مبتلا فرموده است. اين مطلب قطع نظر از اين كه در قرآن و روايات ثابت است از مطالعه حالات مردم گرفتار به خوبى استفاده مى‏شود، زيرا بيشتر مردم خوب و صالح مبتلا به گرفتارى و بلاها هستند و بعداز پيغمبران هر كس ايمانش زيادتر باشد بلا و مصيبتش نيز زيادتر است.
عبدالرحمن بن حجاج مى‏گويد: ما نزد امام صادق(ع) بوديم صحبت بلا به ميان آمد و اين كه بلاها از الطاف خاص خدا است كه به مؤمنين عطا مى‏فرمايد. آن‏گاه امام صادق(ع) فرمود: از رسول خدا(ص) سؤال شد كه سخت‏ترين بلاها در دنيا براى كيست؟ حضرت فرمود: (اَلنَّبِيُّونَ ثُمَّ اْلأَمْثَلَ فَاْلأَمْثَلَ وَيَبْتَلَى الْمُؤمِنُ بَعْدَ ذلِكَ عَلى‏ قَدْرِ اِيمانِهِ وَ حُسْنِ اَعْمالِهِ فَمَنْ صَحَّ اِيمانُهُ وَ حَسُنَ عَمَله اشْتَدَّ بَلائُهُ وَمَنْ سَخِفَ اِيمانَهُ وَ ضَعُفَ عَمَلُهُ قَلَّ بَلائُهُ‏)؛ سخت‏ترين و شديدترين بلاها در دنيا براى پيغمبران است بعد از آنها هر كس ايمانش بيشتر باشد بلايش نيز بيشتر است. مؤمن به قدر ايمان و حسن عملش به بلا مبتلا مى‏شود. پس كسى كه ايمانش صحيح و عملش نيكو باشد بلايش نيز شديدتر است. و كسى كه ايمانش ناقص و سست و عملش ضعيف باشد بلايش نيز كمتر است‏، (الكافى، ج 2، ص 252). رسول خدا(ص) فرمود: بلاي بزرگ به اجر بزرگ پاداش داده مي‏شود، و هر گاه خدا بنده‏اي را دوست بدارد، او را به بلاي بزرگ گرفتار مي‏سازد، پس هركه به بلا راضى شود خدا از او راضى است. و هر كه به بلا راضى نشود خدا از او راضى نمى‏شود. (عَنْ اَبى‏ جَعْفَرٍ(ع) قالَ: اِنَّما يُبْتَلَى الْمُؤْمِنُ فِى الدُّنْيا عَلى‏ قَدْرِ دِينِهِ اَوْ قالَ: عَلى‏ حَسَبِ دِينِهِ‏)؛ امام باقر(ع) فرمود: مؤمن در دنيا به اندازه دينش يا فرمود، بر حسب دينش مبتلا مى‏شود (يعنى اگر دينش قوى باشد بلايش شديد است و اگر دينش ضعيف باشد بلايش نيز ضعيف و كم مى‏باشد)، (الكافى، ج 2، ص 253).< (عَنْ عَبْدُاللَّهِ بْنِ اَبى‏ يَعْفُورٍ قالَ: شَكَوْتُ اِلى‏ اَبى عَبْدِ اللَّهِ(ع) ما اَلْقى‏ مِنَ اْلأَوْجاعِ وَكانَ مِسْقاماً فَقالَ لى‏: يا عَبْدَ اللَّهِ لَوْ يَعْلَمُ الْمُؤمِنُ مالَهُ مِنَ اْلأَجْرِ فِى الْمَصائِبِ لَتَمَنّى‏ اَنَّهُ اَنْ يُقْرَضَ بِالْمَقَاريضَ طُولَ عُمْرِهِ‏) ؛ عبداللَّه بن ابى يعفور كه هميشه مبتلا به بيمارى بود مى‏گفت: از دردهايى كه به من مى‏رسد به امام صادق(ع) شكايت كردم، حضرت به من فرمود: اى عبداللَّه اگر مؤمن بداند كه چه پاداشى در برابر مصيبت ها دارد آرزو مى‏كند كه او را در طول عمرش با مقراض‏ها تكه تكه كنند، (الكافى، ج 2، ص 255). شما اكنون در امتحانى بزرگ هستيد، يا بايد شوهرتان را ترك كرده و راه ديگرى براى زندگى برگزينيد كه البته در اين صورت گناهى مرتكب نشده‏ايد ولى از ميدان بزرگى براى صبر و فداكارى بازمانده ايد.
عن اميرالمؤمنين(ع): عند تناهي الشده تكون الفرجه و عند تضايق حلق البلاء يكون الرخاء» وقتي شدت و سختي به نهايت خود مي رسد، فرج حاصل مي گردد و هنگامي كه حلقه هاي بلا تنگ مي گردد، اميد آساني و نجات هست.
رواياتي مانند اين روايت نوراني كه فراوان هم مي باشند مثل: «اضيق الامر ادناه الي الفرج؛ دشوارترين كار به گشايش نزديك تر است». «عند تناهي البلاء يكون الفرج؛ وقتي بلا به نهايت رسد، گشايش حاصل مي شود». «اذا اضيفت البلاء كان من البلاء عافيه؛ هنگامي كه بلا بر بلا افزوده گردد به دنبالش راحتي و عافيت است».
همه اين روايات در صدد اميدوار ساختن و پرهيز دادن از يأس و نااميدي مي باشد. يعني هر سختي و دشواري سرانجام به پايان مي رسد و هر چند طولاني هم باشد ولي داراي نقطه اوجي است كه وقتي به آنها برسد به دنبالش گشايش و راحتي است. پس اين احاديث در صدد بيان مطلب نيست كه هر مشكلي و بلا و گرفتاري بعد از نااميدي برطرف مي گردد و تا انسان نااميد نگردد فرج حاصل نمي شود بلكه برعكس به انسان مي آموزند كه در سخت ترين بلاها و شديدترين گرفتاري ها نااميد نشويد چون اين بلا دايمي و هميشگي نمي باشد و سرانجام به گشايش تبديل مي شود.
قرآن كريم مطلب را بسيار ظريف بيان كرده است: «فان مع العسر يسرا. ان مع العسر يسرا» (سوره انشراح). يعني همراه با هر سختي و در درون و شكم هر بلا و گرفتاري، راحتي و گشايش نهفته است نه اين كه بلا و گرفتاري وقتي به پايان برسد، گشايش متولد مي شود، خير، بلكه سختي و راحتي مانند بچه هاي دوقلو با هم متولد مي شوند و دو روي يك سكه اند، ولي معمولا وقتي سختي به پايان برسد انسان متوجه آن روي سكه كه راحتي و گشايش است مي شود وگرنه از ابتدا اين گشايش با سختي همراه و همگام بوده است.

: «ولنبلونكم بشيء من الخوف والجوع و نقص من الاموال و الانفس والثمرات و بشر الصابرين؛ حتما شما را با اندكي از ترس، گرسنگي و آفت در مال ها و جان ها و ميوه ها مي آزماييم و به انسان هاي صبور و با استقامت مژده بده» (بقره، آيه 155).
خداوند وقتي نسبت به بنده اي از بندگانش لطف خاصي داشته باشد او را گرفتار سختي ها مي كند. در حديثي حضرت باقر(ع) مي فرمايد: خداوند از بنده مؤمنش تفقد و دلجويي مي كند و براي او بلاها را هديه مي فرستد همان طوري كه انسان در سفر براي خانواده خود هديه مي فرستد (عدل الهي، دفتر انتشارات اسلامي، ص 159).
در حديث ديگري از حضرت صادق(ع) آمده است: «خداوند زماني كه بنده اي را دوست بدارد او را در درياي شدائد غوطه ور مي سازد» (عدل الهي، ص 159).
در حديث ديگري از حضرت صادق آمده است: «گرفتارترين مردم پيامبران هستند. در درجه بعد كساني كه از نظر فضيلت بعد از ايشان قرار دارند و سپس هر كس كه با فضيلت تر است» (عدل الهي، ص 160).
بلا براي دوستان خدا لطفي است كه سيماي قهر دارد، همچنان كه نعمت ها و عافيت ها براي گمراهان و دشمنان خدا ممكن است عذاب هايي باشد كه سيماي لطف دارد. سختي و بلا بيدار كننده انسان هاي خفته و تحريك كننده عزم ها و اراده ها است. سختي ها چون صيقلي است كه به آهن و فولاد مي دهند كه هر چه بيشتر با روان و روح انسان تماس گيرد او را مصمم تر و فعال تر و كارسازتر مي سازد.
براي مطالعه بيشتر ر.ك: عدل الهي، شهيد مطهري
آفرينش شيطان:
((شيطان )) از طايفه ي ((جن )) است , چنان كه قرآن مي فرمايد. ((و اذ قلنا للملائكه اسجدوا لآدم فسجدوا الا ابليس كان من الجن ففسق عن امر ربه ; و به ياد آور وقتي را كه به فرشتگان فرمان داديم همه بر آدم سجده كنيد و آنها همه سجده كردند; مگر ابليس كه از جنس جن بود و بدين جهت از اطاعت خدا سرپيچيد)), (كهف , آيه ي 50). فرشتگان , امكان مخالفت با فرمان هاي الهي را ندارند, (تحريم , آيه ي 6); ولي جن مانند انسان مختار است و لذا امكان نافرماني براي آنان وجود دارد. قرآن نيز آنها را به مؤمن , كافر , فاسق و صالح تقسيم مي كند, (جن , آيه ي 14) و آنها را لايق پاداش و كيفر اخروي مي دانيد, (انعام , آيه ي 128; الرحمان , آيه ي 39; اعراف , آيه ي 179; هود, آيه ي 119; سجده , آيه ي 13).
بنابراين جن مانند هر موجود ديگري , لايق و شايسته ي آفرينش است ; چرا كه از ديدگاه فلسفي , خداي فياض , هر چيزي را مي آفريند. اين كه شيطان - و نيز انسان هاي كافر و گنهكار - با اختيار خويش از مسير اصلي و هدف نهايي آفرينش خود دور شده اند, باعث نمي شود آفرينش آنان لغو و مخالفت حكمت باشد. خداوند متعال , آنها را آفريد تا با اختيار خويش , اطاعت كنند. و لازمه ي اطاعت اختياري اين است كه امكان مخالفت اختياري را نيز به آنها اعطا كند. پس مخالفت آنان , ضرري و لطمه اي به حكيمانه بودن آفرينش شان نمي زند.
آنچه گفته شد فلسفه ي آفرينش شيطان با توجه به خود او و عملكرد خود او است و مي تواند توجيه كننده ي آفرينش او باشد. اما اگر وجود شيطان را در رابطه با آفرينش انسان بسنجيم , اين سؤال مطرح مي شود كه در آيا وجود شيطان براي آفرينش انسان لازم و ضروري است يا نه ؟)) ابليس , پس از نافرماني و رانده شدن از درگاه الهي , از خداوند متعال , مهلت خواست تا انسان را فريب دهد: ((قال انظرني الي يوم يبعثون قال انك من المنظرين ; شيطان گفت ]حال كه رانده ي درگاه شدم فرشتگان [ در دنيا و آخرت اولياي شما در دنيا و آخرت هستيم .)) به عبارت ديگر, نفس اماره - كه خود ((اماره بالسوئ)) است - انسان را آماده ي پذيرش وسوسه ها و دعوت هاي شيطان مي كند و شيطان انسان را بيشتر گمراه مي كند. ((و يعاضد لي الهوي ...; خدايا من از شيطان شكايت دارم كه ... هواي نفس را تقويت مي كند)), (بحار, ج 94, ص 143) پيروي از عقل و فطرت نيز كه هدايت دروني هستند - انسان را لايق رحمت هاي خاص الهي از سوي ملائكه مي كند. وجود شيطان براي دعوت به بدي ها و تحريك نفس اماره , مكمل بيروني گرايش انسان به بدي هاست ; همان گونه كه وجود ملائكه و دعوت آنان به خوبي ها و تقويت عقل و فطرت مكمل بيروني گرايش انسان به خوبي است و از تعامل اين دو, انسان كامل پرورش مي يابد.
برخي ((وجود شيطان )) را عاملي براي انگيزه ي بيشتر انسان در پناه بردن به خدا مي دانند و اين پناه جويي او را در مسير تكاملي قرار مي دهد. تأكيدهاي قرآن در اين رابطه فراوان است : ((قل رب اعوذ بك من همزات الشياطين , و اعوذ بك رب ان يحضرون ; اي رسول بگو: بار الها: من از وسوسه و فريب شياطين به سوي تو پناه مي آورم و هم به تو پناه مي آورم بار خدايا از آن كه شياطين به مجلسم حضور به هم رسانند...)), (المؤمنون , آيه 97 و 98). ((فاذا قرائت القرآن فاستعذ بالله من الشيطان الرجيم ; چون خواهي تلاوت قرآن كني , اول از شر شيطان مردود به خدا پناه بر)), (نمل , آيه ي 98).
براي توضيح بيشتر درباره وجود شيطان و مهلت يافتن او توجه شما را به مطالب زير جلب مي كنيم:
اين پرسش، پرسشى بنيادين است كه براى هر انديشمند مسلمانى به گونه‏اى رخ مى‏نمايد و پاسخ به آن در گرو كاويدن جنبه‏هاى مختلف آن است.
در اين پرسش سه طرف - خداوند، انسان و شيطان - قرار دارد كه به طور مختصر به بررسى آنها مى‏پردازيم:
1. هدف خداوند از خلقت انسان آن بود كه او را به كمال برساند؛ يعنى، هدف مربوط به فعل خداوند مى‏شود و نه به فاعل؛ زيرا خداوند خود كامل على الاطلاق است و نمى‏توان غايت و هدفى براى ذات او تصوّر كرد.
2. تبلور كمال انسان، معرفت خداوند است و معرفت در گرو عبادت او است؛ از اين رو خداوند فرمود: «وَ ما خَلَقْتُ الْجِن وَ الْإِنْسَ إِلاَّ لِيَعْبُدُونِ»؛ «جن و انس را تنها براى عبادت خود آفريدم»؛ ذاريات (51)، آيه 56. زيرا با عبادت و معرفت خداوند كامل على‏الاطلاق، كمال انسان تحقق مى‏يابد.
3. انسان عبادت‏گر را تنها در صورتى مى‏توان متحرك به سوى كمال به حساب آورد كه آگاهانه و با اختيار، اين مسير را انتخاب كرده باشد؛ نه آن كه همانند فرشتگان به صورت تكوينى به عبادت بپردازد و قدرت بر عصيان و نافرمانى خداوند نداشته باشد:
«بَلْ عِبادٌ مُكْرَمُونَ لا يَسْبِقُونَهُ بِالْقَوْلِ وَ هُمْ بِأَمْرِهِ يَعْمَلُونَ»؛ انبياء (21)، آيه 26 و 27.
و چه زيبا سروده است خواجه شيراز در اين باره:

4. به همين جهت خداوند انسان را موجودى مختار آفريد و انتخاب راه سعادت و شقاوت را در گرو اختيار خودش قرار داد؛ چنان كه مى‏فرمايد: «إِنَّا هَدَيْناهُ السبِيلَ إِمَّا شاكِراً وَ إِمَّا كَفُوراً»؛ «ما راه را به انسان نشان داديم، حال يا سپاس‏گزار است و يا ناسپاس».انسان (76)، آيه 3.
5. از اينجا است كه مسأله امتحان - به عنوان يكى از اهداف واسطه‏اى خلقت انسان - مطرح مى‏شود؛ زيرا امتحان تبلور اختيار انسان است و جاى تعجب ندارد كه در آيات فراوانى از قرآن كريم، مطرح شدن اين مسأله را به گونه‏هاى مختلف مشاهده كنيم؛ چنان كه مى‏فرمايد: «إِنَّا خَلَقْنَا الْإِنْسانَ مِنْ نُطْفَةٍ أَمْشاجٍ نَبْتَلِيهِ»؛ «ما انسان را از نطفه‏اى آميخته آفريديم تا او را بيازماييم»همان، آيه 2. همچنين مراجعه شود به آيات 31، سوره محمد؛ 35 سوره انبياء؛ 155 سوره بقره؛ 7 سوره كهف؛ 165 سوره انعام؛ 7 سوره هود؛ 2 سوره ملك، 15 سوره فجر و... .
6. برقرارى يك «امتحان عادلانه» تنها در گرو وجود شرايط و امكانات براى گزينش هر يك از دو طرف مسير خير و شر به وسيله انسان است. اما خداوند از آن رو كه انسان را گل سر سبد مخلوقات خود مى‏داند و تنها براى خلقت او به خود تبريك گفته است، «فَتَبارَكَ اللَّهُ أَحْسَنُ الْخالِقِينَ»؛ مؤمنون (23)، آيه 14. در جهت انتخاب مسير كمال و خير، امكانات فراوانى را در اختيار او گذاشته است؛ از جمله:
1-6. آفرينش او بر اساس فطرت و گرايش ذاتى به خداوند: «فَأَقِمْ وَجْهَكَ لِلدِّينِ حَنِيفاً فِطْرَتَ اللَّهِ التِى فَطَرَ النَّاسَ عَلَيْها»؛ روم (30)، آيه 30.
2-6. ورود خداوند به صحنه براى كمك به هدايت انسان: «قُلِ اللَّهُ يَهْدِى لِلْحَقِّ»؛ يونس (10)، آيه 35.
3-6. الهام خوبى‏ها و بدى‏ها به انسان به منظور گزينش آگاهانه او: «فَأَلْهَمَها فُجُورَها وَ تَقْواها»؛ شمس (91)، آيه 28.
4-6. محبوب قرار دادن ايمان به خداوند در نهاد انسان‏ها: «حَببَ إِلَيْكُمُ الْإِيمانَ وَ زَينَهُ فِى قُلُوبِكُمْ»؛ حجرات (49)، آيه 7.
5-6. يارى رساندن ويژه به مؤمنان در مسير زندگانى: «إِنَّا لَنَنْصُرُ رُسُلَنا وَ الذِينَ آمَنُوا فِى الْحَياةِ الدنْيا»؛ غافر (40)، آيه 56. با استفاده از الميزان، ج 12، ص 159.
6-6. و بالاخره گشودن راه‏هاى هدايت به تناسب تلاش انسان: «جاهَدُوا فِينا لَنَهْدِيَنهُمْ سُبُلَنا وَ إِن اللَّهَ لَمَعَ الْمُحْسِنِينَ»؛ ابراهيم (14)، آيه 12.
7. حال با وجود اين همه امكانات در جانب خير، وجود نيرويى در جانب شر موجب مى‏شود كه آزمايش الهى از صورى بودن در آيد؛ يعنى، وجود نيروهايى وسوسه‏گر كه در مقابل الهامات خداوندى، انسان را به سوى شرّ وسوسه كنند، در اين صورت باعث مى‏شود كه انسان واقعاً در ميان دو راهى‏ها، قرار گيرد و خود با اراده و عزم خويش مسيرى را انتخاب كند.
به عبارت ديگر وسوسه‏هاى شيطانى باعث مى‏شود كه انسان به مبارزه برخيزد و با استمداد از عنايات الهى نبردى سهمگين را آغاز كند و به اين وسيله نفس او پرورش و تكامل يابد و عالى‏ترين مدارج كمال ممكن را كسب كند و چون در اين صورت امتحان جدى صورت گرفته است حقيقت شخصيت او خواه مثبت و ملكوتى يا منفى و منحط بروز پيدا مى‏كند، يعنى انسان نهان خود را نشان مى‏دهد.
از اينجا بود كه با نافرمانى ابليس و رانده شدن او از درگاه خداوند و سپس تقاضاى او براى مهلت داشتن به منظور اغواى نوع انسانى؛ خداوند با تقاضاى او به صورت اجمالى موافقت كرد و به او مهلت داد تا در مقابل نيروهاى الهى، وسوسه‏گر انسان به سمت شر باشد، اما در عين حال قدرت او در اين زمينه را محدود ساخت و هيچ سلطه‏اى بر انسان‏ها به او نداد. «وَ ما كانَ لَهُ عَلَيْهِمْ مِنْ سُلْطانٍ إِلاَّ لِنَعْلَمَ مَنْ يُؤْمِنُ بِالْآخِرَةِ مِمنْ هُوَ مِنْها فِى شَكٍّ»؛ سبا (34)، آيه 21.
8. اغواگرى شيطان نيز تنها در انسان‏هايى مؤثر است كه جانب شر را بر خير ترجيح مى‏دهند، اما خالصان و خداجويان حقيقى اندك گزندى از او نمى‏بيند، چنان كه شيطان خود بر ناتوانى خويش در اين زمينه اعتراف كرده و مى‏گويد: «فَبِعِزتِكَ لَأُغْوِيَنهُمْ أَجْمَعِينَ إِلاَّ عِبادَكَ مِنْهُمُ الْمُخْلَصِينَ».
بنابراين وسوسه‏گرى شيطان، پس از روى‏گردانى انسان از نداى فطرت و الهامات رحمانى است. چنين كسانى كه با اختيار و انتخاب خود كفر ورزيده، قابليت محبت و همراهى با پاك‏ترين انسان‏هاى روى زمين را از دست داده‏اند؛ سزاوار آن هستند كه به وسوسه‏هاى شيطانى گرفتار شوند و اين خود نوعى مجازات الهى نسبت به آنان در همين دنيا است: «أَ لَمْ تَرَ أَنَّا أَرْسَلْنَا الشياطِينَ عَلَى الْكافِرِينَ تَؤُزهُمْ أَزًّا»؛ «آيا ندانستى كه ما شيطان‏ها را بر كافران گماشته‏ايم، آنان را شديداً تحريك كنند؟!»مريم (19)، آيه 83.